بر اساس آخرین آمارهای رسمی، ارزش صادرات فرش دستباف ایران در سال ۱۴۰۳ حدود ۴۱ میلیون دلار بوده؛ عددی که در مقایسه با دوران اوج صادرات، فاصله بسیار زیادی دارد و نشان‌دهنده کوچک‌تر شدن بازار خارجی و کاهش تقاضا برای فرش ایرانی است.

این افت صادرات تنها یک عدد نیست؛ بلکه آینه‌ای از مجموعه‌ای از چالش‌ها است؛ از رقابت جدی کشورهای دیگر و تغییر ذائقه بازارهای جهانی گرفته تا مشکلات داخلی مانند نوسانات ارزی، هزینه‌های بالای تولید، دشواری در تأمین مواد اولیه و ضعف در بازاریابی و برندینگ بین‌المللی.

در چنین شرایطی، فعالان و اتحادیه‌های فرش دستباف بارها اعلام کرده‌اند که این صنعت نیازمند برنامه‌ریزی منسجم، حمایت مؤثر و احیای ساختارهای صادراتی است. به‌ویژه آن‌که فرش دستباف برخلاف بسیاری از کالاها، تنها یک محصول اقتصادی نیست؛ بلکه حامل ارزش افزوده فرهنگی، هنری و تاریخی است و می‌تواند با اصلاح مسیرهای بازاریابی و تولید، دوباره جایگاه پیشین خود را به دست آورد.

تولیدکنندگان زنجانی و امید به احیای فرش دستباف 

استان زنجان از دیرباز یکی از مراکز اصلی تولید فرش دستباف ایران بوده و قالی‌های این منطقه با طرح‌هایی چون سه‌قلو، ستاره‌ای، لچک و ترنج و ماهی درهم، بازتابی از طبیعت و فرهنگ بومی مردم هستند. کیفیت بالای پشم، گره‌های متراکم و ترکیب رنگ‌های اصیل، این فرش‌ها را در گذشته در بازارهای داخلی و جهانی شهرت بخشیده بود.

به گفته تولیدکنندگان زنجانی که عمدتاً زنان و دختران جوان و در مناطق روستایی هستند با وجود تلاش شبانه‌روزی و هنر بالای بافندگان، افزایش هزینه‌ها و نبود بازار فروش، ادامه فعالیت را دشوار کرده است. کاهش تقاضای جهانی و دشواری تأمین مواد اولیه بسیاری از کارگاه‌ها را نیمه‌فعال یا تعطیل کرده و انگیزه هنرمندان را کاهش داده است.

کارشناسان معتقدند ضعف در برنامه‌ریزی بازاریابی و آموزش نسل جدید بافندگان، رکود بازار را تشدید کرده است. با این حال، تولیدکنندگان زنجانی امیدوارند که با حمایت مالی، تأمین مواد اولیه با قیمت مناسب و معرفی گسترده‌تر فرش زنجان در بازارهای ملی و بین‌المللی، این هنر-صنعت اصیل دوباره رونق یابد و جایگاه خود را بازسازی کند. 

معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت اداره‌کل صنعت، معدن و تجارت استان زنجان در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره جایگاه استراتژیک فرش دستباف در اقتصاد استان و زندگی خانوارها، می‌گوید: صنعت فرش زنجان یکی از بخش‌های حیاتی اقتصادی و فرهنگی استان است و می‌تواند به‌عنوان مکمل درآمد خانوارها و پیشران اشتغال‌زایی، نقش مهمی در اقتصاد محلی ایفا کند. این اهمیت به‌قدری بالا است که فرش، بعد از نفت، از نخستین کالاهایی بود که در تحریم‌ها مورد توجه قرار گرفت. 

هادی تقی‌لو، می‌افزاید: استان زنجان هم‌اکنون حدود ۵۹ هزار بافنده دارد که در قالب ۷۶ کارگاه متمرکز، ۸۹ کارگاه غیرمتمرکز با مدیریت متمرکز و ۷۵ واحد خانگی فعالیت می‌کنند. با وجود این ظرفیت، تولید فرش طی سال‌های اخیر کاهش یافته است.

تقی‌لو ادامه می‌دهد: علت اصلی افت تولید، ترکیبی از عدم به‌روزرسانی نقشه‌ها و طرح‌های فاخر، استفاده نادرست از مواد شیمیایی و کاهش کیفیت فرش‌ها است. علاوه بر آن، رکود بازارهای داخلی و بین‌المللی و دشواری در تأمین مواد اولیه، تولید را تحت تأثیر قرار داده و انگیزه بافندگان را کاهش داده است.

هنر و اقتصاد در هم‌آمیخته: مسیر رونق فرش دستباف زنجان 

کارشناسان حوزه صنعت فرش اداره‌کل صنعت، معدن و تجارت استان زنجان معتقدند فرش دستباف این استان با پیشینه تاریخی غنی و ظرفیت بالای اشتغال‌زایی هنوز توان بازگشت به جایگاه خود در بازارهای ملی و بین‌المللی را دارد. سالانه بیش از یک میلیون تخته فرش در زنجان تولید می‌شود و برندسازی و ثبت جهانی این محصول، هویت تجاری آن را تقویت کرده است. با این حال، تنها ۱۰ درصد از صادرات فرش دستباف مشمول رفع تعهد ارزی می‌شود که محدودیت صادراتی محسوب می‌شود.

کارشناسان بر چالش‌هایی مانند استفاده از پشم نامرغوب در برخی مناطق روستایی، فروش بدون ذکر نام زنجان، قیمت پایین خرید توسط دلالان، نبود بیمه قالیبافان و کمبود حمایت مالی مؤثر تأکید دارند که انگیزه تولیدکنندگان را کاهش داده است. از سوی دیگر، پرداخت ۸ میلیارد و ۵۵۰ میلیون تومان تسهیلات به فرشبافان می‌تواند اثر مثبتی بر تولید و صادرات داشته باشد.

به گفته کارشناسان، تمرکز بر آموزش نسل جدید بافندگان، تطبیق تولیدات با نیازهای بازار، ارتقای کیفیت مواد اولیه و ایجاد زیرساخت‌های صادراتی می‌تواند مسیر بازگشت فرش زنجان به جایگاه واقعی خود را هموار کند. آنها بر اهمیت حمایت مالی و اعتباری از واحدهای تولیدی و تعاونی‌ها تأکید دارند و معتقدند که تسهیل ارائه وام‌ها و حمایت‌های مالی می‌تواند به‌عنوان پیشران تولید عمل کرده و رونق اقتصادی، اشتغال و توسعه بازارهای ملی و بین‌المللی را تضمین کند.

فرش زنجان نه تنها یک محصول اقتصادی، بلکه نماد فرهنگی و هنری استان است و حفظ کیفیت، نوآوری در طرح‌ها و توسعه بازارهای هدف شرط لازم برای احیای این هنر-صنعت ارزشمند و تداوم درآمدزایی خانوارها است. 

رئیس اتحادیه فرشبافان استان زنجان نیز در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به توقف بیمه فرشبافان از سال ۱۳۹۴ و کمبود منابع مالی کافی، می‌گوید: تولید فرش در زنجان به کمتر از نصف ظرفیت گذشته کاهش یافته است. 

محمدحسین بیگدلی می‌افزاید: حدود ۷۰۰ پرونده بیمه‌ای بافندگان همچنان بلاتکلیف مانده و ثبت‌نام جدید بیمه بیش از ده سال است انجام نمی‌شود؛ در حالی که بیمه برای بسیاری از بافندگان تنها پشتوانه معیشتی و دلگرمی شغلی محسوب می‌شود. 

از میان تیمچه‌ها و راسته‌های فرعی بازار زنجان گذشتم و به یک حجره کوچک رسیدم؛ مغازه‌ای نوستالژیک که سال‌ها خاطره در خود داشت. پشت پیشخوان، حاج احمد نشسته بود؛ هشتاد ساله، با کمر خمیده و دستان لرزان، اما چشمانی که تجربه بازار را در خود داشت.

با احتیاط فرش‌ها را بیرون می‌آورد و هر گره را مثل قصه‌ای از گذشته می‌دید. وقتی از او درباره وضعیت بازار پرسیدم، کمی ناامیدانه می‌گوید: دیگه رونق گذشته نیست… قیمت مواد اولیه خیلی بالا رفته، حتی فرش‌های خوب هم به سختی فروش می‌روند. بازار صادراتی هم نداریم، سود بیشتر می‌رود دست واسطه‌ها.

با این حال، حاج احمد هنوز با دنیای فرش زندگی می‌کرد؛ می‌دانست هر تخته فرش زنجان نه فقط محصول، که بخش کوچکی از هنر و تجربه سال‌هاست. بازار شاید حال و روز خوبی نداشته باشد، اما او هنوز به آن دل بسته بود. 

هوش مصنوعی، فناوری‌های نوین و تبلیغات مجازی؛ پلی برای رونق دوباره فرش ایرانی 

هوش مصنوعی در صنعت فرش، پل ارتباطی میان سنت و نوآوری ایجاد کرده است. از طراحی‌های هوشمند تا تحلیل الگوها، این فناوری به بهبود تولید و حفظ میراث هنری فرش ایرانی کمک می‌کند. فرش، علاوه بر ارزش اقتصادی، بخش مهمی از فرهنگ و هنر مردم ایران است و هزاران گره آن نشان‌دهنده مهارت و تجربه بافندگان است.

استفاده از فناوری‌های نوین در طراحی، تولید و عرضه فرش، از جمله طراحی دیجیتال، واقعیت افزوده و هوش مصنوعی، شیوه‌های آموزش و تولید را تغییر داده است. همچنین اینفلوئنسرها و تبلیغات در فضای مجازی نقش مهمی در معرفی فرش و جذب مشتریان جدید دارند و می‌توانند بازار صادراتی فرش ایرانی را تقویت کنند.

دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی نیز نقش مهمی در آموزش مهارت‌های فناورانه به دانش‌آموختگان دارند تا آن‌ها بتوانند با ترکیب سنت و نوآوری، جایگاه خود را در بازار رقابتی حفظ کنند.

انتهای پیام