خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- کوروش دیباج: اصفهان شهری است که همیشه میان زمین و آسمان معنا شده؛ شهری که شعور معماری‌اش از واژه‌ها فراتر رفته و در تکرار قوس‌ها، طاق‌ها، ایوان‌ها و باغ‌ها خوانده می‌شود. اما همین شهر که «هندسه» را به زبان زندگی تعبیر کرد، سال‌هاست در شناسنامه بصری خود دچار گسست شده است؛ گسستی که امروز دوباره با «نماد قوس» به نقطۀ توجهات بازگشته است. نمادی که نه‌تنها یک نشانه گرافیکی ساده، بلکه یکی از اصیل‌ترین بازمانده‌های حافظه تمدنی اصفهان است؛ نمادی که روزگاری پهنه بازار قیصریه، میدان نقش جهان و فضاهای آیینی آن را امضا می‌کرد.

اختلاف‌ها، نقدها و حتی تلاش‌هایی برای حذف یا تغییر این نماد از سال‌ها پیش فضای فرهنگی اصفهان را ملتهب کرده است؛ اما هم‌زمان با فرا رسیدن یکم آذر، روز اصفهان که خود برگرفته از «طالع قوس» است، دو تن از برجسته‌ترین اندیشمندان فرهنگ و تمدن ایرانی، بهمن نامور مطلق و سید محمد بهشتی شیرازی، بار دیگر پردۀ غفلت را کنار می‌زنند و از ضرورت بازگشت به این نشانه سخن می‌گویند؛ نشانه‌ای که نه محصول گرافیک مدرن که زاده حکمت تاریخی یک شهر است.

قوس؛ قدیمی‌ترین امضای اصفهان که زیر لایه‌های مدرن‌سازی گم شد

بهمن نامور مطلق، اسطوره‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اهمیت نماد قوس و جایگاه آن در هویت بصری اصفهان، بر ضرورت حفظ این نماد تاریخی و پرهیز از هرگونه تغییر شتاب‌زده تأکید می‌کند.

وی می‌گوید: هویت شهرها بدون نماد، نشانه و لوگوی اصیل شکل نمی‌گیرد و نماد قوس یکی از ارزشمندترین میراث نمادین اصفهان است که می‌تواند نقش محوری در بازنمایی هویت تاریخی و فرهنگی این شهر داشته باشد.

این اسطوره شناس با اشاره به این‌که تمام پدیده‌ها، به‌ویژه پدیده‌های جمعی، برای معرفی خود نیازمند تمایز هستند، اظهار می‌کند: هویت بدون تمایز شکل نمی‌گیرد و یکی از مهم‌ترین ابزارهای ایجاد تمایز، نامگذاری، نشانه‌گذاری و داشتن لوگوی اختصاصی است. همان‌گونه که کشورها با پرچم و سرود خود معرفی می‌شوند، شهرها نیز برای شناساندن هویتشان نیازمند لوگو هستند تا در کوتاه‌ترین شکل ممکن اعلام حضور کنند.

وی بیان می‌کند: لوگو در ورودی شهرها، نمایشگاه‌ها و عرصه‌های بین‌المللی نقش هویت‌بخش دارد و نشان می‌دهد شهر از چه ویژگی‌هایی برخوردار است.

نامور مطلق می‌افزاید: در گذشته‌های دور نیز شهرها در فرهنگ اسطوره‌ای دارای حامی و نماد اختصاصی بودند و این نماد به‌منزله اعلام هویت شهر محسوب می‌شد. از این‌رو، وجود لوگوی اصیل برای شهری مانند اصفهان نه تنها اهمیت دارد بلکه سرمایه‌ای ارزشمند محسوب می‌شود.

اصفهان صاحب یکی از اصیل‌ترین لوگوهای شهری ایران

وی در پاسخ به پرسشی درباره نماد قوس و نقدهای واردشده به آن طی سال‌های اخیر مبنی بر انتخاب آن به عنوان نماد شهر اصفهان می‌گوید: همه شهرها موفق به داشتن نماد اختصاصی نشده‌اند و چنین امتیازی بسیار نادر است. اصفهان برخلاف بسیاری از شهرهای ایران از گذشته صاحب یک لوگوی رسمی (نماد قوس) بوده و شهروندان باید به این میراث نمادین که از پدرانشان به جا مانده افتخار کنند. این نماد دست‌کم از دوره صفویه و بنا بر برخی روایت‌ها از دوران پیش‌تر ریشه دارد و همین قدمت یکی از مهم‌ترین شاخص‌های ارزشمندی هر لوگو است.

رئیس سابق فرهنگستان هنر با اشاره به این‌که قدمت و اصالت، ارزش نماد را افزایش می‌دهد، اظهار می‌کند: تغییر این لوگو به معنای از دست دادن یک سرمایه هویتی است و وضعیتی شبیه آن است که شهری تازه‌تأسیس بخواهد نماد جدیدی برای خود طراحی کند.

وی تأکید می‌کند: هیچ لوگوی تازه‌ای نمی‌تواند تمام وجوه چندلایه اصفهان را بازنمایی کند، زیرا این شهر ترکیبی از تاریخ، اسطوره، صنعت، انسان‌محوری و میراث فرهنگی است و هر نماد جدیدی در معرض نقدهای گسترده خواهد بود.

نامورمطلق می‌افزاید: بسیاری از کشورها و شهرهای جهان آرزو دارند لوگویی با اصالت لوگوی اصفهان داشته باشند و برای چنین امکانی بارها دست به برندسازی گسترده زده‌اند.

او تصریح کرد که حتی در آثار هنرمندان برجسته‌ای مانند استاد فرشچیان نیز از این نماد الهام گرفته شده است.

وی با اشاره به ساختار ترکیبی نماد قوس می‌گوید: این لوگو از نظر زیبایی‌شناسی، اسطوره‌ای و معنایی یکی از غنی‌ترین نشانه‌های قابل استفاده برای معرفی اصفهان است. ترکیب بدن حیوان و سر انسان در این نماد، مبارزه انسان با نفس و لایه‌های عمیق عرفانی را یادآوری می‌کند و این ویژگی‌ها آن را به یک لوگوی منحصر به‌فرد و پرمعنا تبدیل کرده است.

حذف نماد قوس به معنای حذف بخشی از تاریخ اصفهان است

این اسطوره شناس در ادامه با تاکید بر این‌که هیچ لوگویی نمی‌تواند جایگزین نماد قوس شود، اظهار می‌کند: این نماد علاوه بر جنبه قراردادی، دلالت‌های طبیعی و معنایی نیز دارد و هم‌زمان نشانه و نماد محسوب می‌شود. به گفته نامور مطلق، طراحی لوگوهای پست‌مدرن جدید نمی‌تواند اصالت و جذابیتی را که نماد قوس برای گردشگران و شهروندان ایجاد می‌کند بازسازی کند، زیرا هویت تاریخی بخش جدایی‌ناپذیر از این نماد است.

وی می‌افزاید: استفاده گسترده و صحیح از این نماد می‌تواند به افزایش تعلق اجتماعی شهروندان، تقویت برند اقتصادی شهر و جذب گردشگران بین‌المللی کمک کند.

احیای نماد قوس؛ بازگشت به اصالت تمدنی اصفهان

سید محمد بهشتی شیرازی، عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری کشور و عضو پیوسته فرهنگستان هنر نیز در این زمینه در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به جایگاه اصفهان به‌عنوان نمونه‌ای کم‌نظیر از شهر تراز تمدنی، بر اهمیت نماد قوس در هویت تاریخی و فرهنگی این شهر تأکید دارد.

وی با تبریک روز اصفهان اظهار می‌کند: عنوان‌ها و نشانه‌هایی که در گذشته برای شهرها به‌کار برده می‌شد، هرگز از روی تفنن نبود و همه آن‌ها بر اساس واقعیت‌های عینی و انطباق با هویت شهرها شکل می‌گرفت. همان‌گونه که درباره تبریز لقب دارالشجاعه، یزد دارالعباده، کاشان دارالمومنین یا همدان دارالملک، همه بر پایه حقیقت و ویژگی‌های آن شهرها انتخاب شده‌اند، طالع قوس نیز برای اصفهان نامی بی‌مسما نبوده است.

عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری کشور می‌افزاید: در سنت ایرانی تا پیش از دوره مدرن هیچ نامی بدون مسما وجود نداشته و هر نام و لقبی متناسب با جوهره و هویت محل نامگذاری انتخاب می‌شده است.

وی با اشاره به مفهوم طالع قوس اظهار می‌کند: این طالع در سنت نجوم حکمی، نماد آبادانی، توسعه و حکمت بوده است و همین معنا بهترین تطابق را با اصفهان دارد، زیرا تجربه شهرسازی ایرانی پس از اسلام در شهرهای مختلفی تمرین شد اما تنها در اصفهان دوره صفوی بود که رؤیا و اندیشه شهر ایرانی به‌طور کامل متحقق شد؛ از میدان نقش جهان و پل‌های تاریخی تا باغ‌ها و مجموعه‌های فرهنگی، همگی ظهور بیرونی همان رؤیای حکیمانه و مدنی شهر ایرانی را نشان می‌دهند. به همین دلیل هیچ نامی به اندازه طالع قوس با هویت اصفهان سازگار نیست.

از دست رفتن نمادها نتیجه اختلال در اهلیت شهری

بهشتی درباره چرایی کم‌رنگ شدن نمادهایی مانند قوس در حافظه بصری و ذهن عمومی شهر می‌گوید: بسیاری از شهرهای ایران در دوره معاصر دچار اختلال در اهلیت شده‌اند؛ اختلالی که سبب شده حتی ویژگی‌های اصیل شهرها نیز از دید ساکنان پنهان بماند.

وی اظهار می‌کند: اگر حال جامعه شهری خوب باشد، حتی پس از زلزله نیز شهر دوباره به بهترین شکل ساخته می‌شود، اما وقتی اختلال در اهلیت ایجاد شود، حتی شهرهای بزرگ و اصیلی مانند اصفهان نیز دچار تخریب، آشفتگی و ناتوانی در بازشناسی هویت می‌شوند. از نظر وی، بسیاری از اتفاقات چند دهه اخیر در اصفهان نشانه همین اختلال بوده است.

عضو پیوسته فرهنگستان هنر با این حال تأکید می‌کند: نشانه‌های فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد شهرهای ایران در حال عبور از این دوره دشوار هستند و مدنیت در حال احیا است.

بازگشت به نماد قوس؛ نشانه عبور از اختلال و ورود به بهار مدنیت

وی درباره پیامدهای جایگزینی یا حذف نماد قوس در شهر اصفهان می‌گوید: چنین تصمیمی در شرایط فعلی اثری نخواهد داشت، زیرا زمینه فرهنگی و اجتماعی شهر در حال تغییر است و اصفهان در حال ورود به بهار مدنیت است. حذف نماد قوس شبیه دوختن لباسی زمستانی در روزهای نزدیک به بهار است؛ شرایط جدید چنین اقداماتی را پس می‌زند.

بهشتی با اشاره به تحولاتی مانند رونق دوباره منطقه جلفا یا استقبال گسترده از پیاده‌راه شدن چهارباغ می‌افزاید: این تجربیات نشان می‌دهد هرگاه مدیریت شهری نگاه باغبانی داشته باشد و عنصر اصیل شهر را در جای خود قرار دهد، جامعه نیز آن را با آغوش باز می‌پذیرد.

وی در پاسخ به پرسشی درباره ضروریات احیای نماد قوس در مقیاس شهری اظهار می‌کند: شهر لباس استقامت جامعه شهری است؛ اگر شهری زشت شود، جامعه‌اش حال خوبی ندارد و اگر زیبا شود، حال جامعه‌اش خوب است.

قوسی که شهر را معنا می‌کند

بازگشت قوس به مرکز توجه، تنها احیای یک نماد نیست؛ بازخوانی هویت اصفهانی است که قرن‌ها بر مدار عقلانیت، زیبایی‌شناسی و تداوم فرهنگی شکل گرفته است. قوس، پیونددهنده اسطوره، تاریخ و شهرسازی این سرزمین است و حذف یا دستکاری آن به معنای بریدن رشته‌ای است که نسل‌های اصفهان را به هم وصل کرده است. اکنون که بحث نمادهای شهری دوباره به نقطه جوش رسیده، اصفهان فرصتی کم‌نظیر دارد تا با حفظ قوس و بازگشت به زبان بصری اصیل خود، آینده‌ای مبتنی بر اصالت، انسجام و هویت برساخته از تمدنی چندلایه را بازیابی کند؛ آینده‌ای که شهر را نه با سلیقه، بلکه با حافظه و خرد تاریخی‌اش تعریف می‌کند.