خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - محراب علوی: شهر اهواز، قلب تپنده اقتصاد نفتی ایران، مدت‌هاست که نه با سرسبزی نخلستان‌هایش که با آسمان خاکستری و هوایی مسموم شناخته می‌شود. آنچه این استان را از سایر مناطق درگیر آلودگی متمایز می‌کند، ترکیب پیچیده‌ای از عوامل آلاینده است؛ از کانون‌های ریزگرد که بیش از دو دهه است خوزستان را درگیر کرده تا منابع انسانی و صنعتی که با بی‌توجهی، هر روز بر حجم مواد سمی در جو می‌افزایند. این وضعیت، در فصول سرد و با پدیده وارونگی هوا، حالتی بحرانی پیدا می‌کند؛ جایی که آلاینده‌های صنعتی و شهری نزدیک‌تر به سطح زمین ساکن می‌مانند و مجال تنفس سالم را از شهروندان سلب می‌کنند.

این رنج مزمن که از فلرهای نفتی مناطق نفت‌خیز تا دود ناشی از آتش‌سوزی‌های برنامه‌ریزی‌شده در مزارع نیشکر و سوختن پسماندها در حاشیه شهرها گسترده است، دیگر یک رویداد فصلی نیست و به یک سبک زندگی اجباری تبدیل شده است. در حالی که سازمان‌های بین‌المللی بر ضرورت مهار انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلاینده‌های صنعتی تأکید دارند، خوزستان به دلیل ناتوانی در مدیریت منابع عظیم طبیعی خود، همچنان قربانی بی‌عملی در مهار آلودگی‌های چندوجهی باقی مانده است.

پیامدهای این بحران، فراتر از یک نگرانی زیست‌محیطی به یک معضل بهداشت عمومی و اجتماعی تبدیل شده است. آمار مراجعان با مشکلات تنفسی در پی اولین بارش‌های پاییزی، زنگ خطر را به صدا درآورده و نشان می‌دهد که آلودگی، سلامت کل جامعه، حتی کودکان را با خطر ابتلاء به بیماری‌های مزمن ریوی مواجه کرده است. فعالان مدنی و دانشگاهیان می‌پرسند: آیا این استان که بخش بزرگی از درآمد ملی را تأمین می‌کند، به سرنوشتی محتوم و آلوده محکوم شده است؟

از ترافیک تا ناتوانی در مهار فلرها

بررسی منابع آلودگی هوا در اهواز و شهرهای صنعتی خوزستان، تصویری چند لایه از یک فاجعه زیست‌محیطی و مدیریتی را آشکار می‌کند. داده‌ها و اظهارات مسئولان نشان می‌دهد که برخلاف تصور رایج، آلاینده‌ها تنها محدود به منابع نفتی نیستند، بلکه ترکیبی از فعالیت‌های روزمره و صنعتی، شهر را به محاصره خود درآورده است.

سهم ۶۶ درصدی حمل و نقل شهری

محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، در گفگو با خبرنگار مهر، حمل‌ونقل شهری را بزرگ‌ترین مقصر آلودگی هوای اهواز می‌داند. به گفته وی، مطالعات دانشگاهی نشان می‌دهند حدود ۶۶ درصد آلاینده‌های گازی و ذرات معلق از اگزوز خودروها، موتورسیکلت‌ها و اتوبوس‌های فرسوده تولید می‌شود.

اشرفی تصریح کرد: ما شهری داریم که ناوگان حمل‌ونقل عمومی‌اش عملاً فرسوده است و تعداد خودروهای تک‌سرنشین در ساعات پیک به شکل سرسام‌آوری بالاست. تا وقتی مترو و اتوبوس‌های نو نیایند، این ۶۶ درصد کم نمی‌شود.

وی در ادامه به سهم ۱۶ درصدی فلرهای نفتی اشاره می‌کند و از منابعی «پنهان» سخن می‌گوید؛ سوزاندن لاستیک و زباله در حاشیه‌های شهر، به‌ویژه در مناطقی مانند کیانشهر و کوت‌عبدالله.

اشرفی با تأکید بر پایداری جوی در فصل سرد می‌گوید حتی اگر دود فلرها کمتر به چشم بیاید، ذرات معلق همچنان در هوا معلق می‌مانند و شاخص را بالا نگه می‌دارند.

وی تعطیلی مدارس و ادارات را بر اساس پروتکل ملی دانست و افزود که در صورت عبور شاخص از ۲۰۰، تعطیلی گسترده‌تر در دستور کار قرار خواهد گرفت. مدیرکل محیط زیست در پایان بر لزوم همکاری بین‌دستگاهی تأکید کرد: این مشکل با بخشنامه حل نمی‌شود؛ نیاز به عزم ملی و بودجه واقعی داریم.

طرح آماک شکست خورد

مهدی قمشی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز در گفتگو با خبرنگار مهر با لحنی انتقادی و صریح، وضعیت فعلی را ناشی از عدم اراده جدی دولت در حل ریشه‌ای مشکلات دانست. وی نه تنها کانون‌های ریزگرد، خودروها، صنایع، آتش‌سوزی هورالعظیم، فلرهای نفتی و مزارع نیشکر را از عوامل اصلی برشمرد، بلکه به‌ویژه بر شکست سیاست‌های نفتی در مهار آلایندگی تمرکز کرد.

قمشی در خصوص پروژه «آماک» که با هدف جمع‌آوری گازهای همراه نفت و کاهش فلرسوزی مطرح شد، تصریح کرد: طرح آماک برای جمع‌آوری فلرهای نفتی هیچ نتیجه‌ای نداشت و اکنون به ازای هر فلر خاموش، ۱۰ فلر دیگر روشن می‌شود.

این جمله کوتاه و کوبنده، عمق بحران و ناتوانی صنعت نفت در اجرای تعهدات زیست‌محیطی خود را به تصویر می‌کشد. وی هشدار داد که با آغاز فصل برداشت نیشکر و سرد شدن هوا، پدیده وارونگی سبب می‌شود تا ذرات ناشی از فلرها و آتش‌زدن مزارع نیشکر سریع‌تر به سطح شهر برسند و آلایندگی را تشدید کنند.

این استاد دانشگاه همچنین به موضوع بحرانی آب و تأثیر آن بر محیط زیست اشاره کرد و تصویب طرح‌های انتقال آب ماندگان، خرسان و کوهرنگ ۳ را «ظلم آشکار» به مردم خوزستان خواند که پیامدهایی نظیر شور شدن آب مزارع و کاهش توان برق‌آبی کارون را در پی خواهد داشت.

وی در نهایت با تأکید بر عدم همت دولت در حل مشکلات، تصریح کرد: مردم خوزستان امروز در آلودگی هوا دست و پا می‌زنند اما دولت هیچ همتی برای حل مشکلات نشان نداده است؛ این حق خوزستان نیست.

نفس‌تنگی پس از باران

مصیب رفیعی پور مدیر امور بیماری‌ها و مراکز تشخیصی و درمانی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز در یک هشدار جدی اعلام کرد که در پی نخستین بارندگی پاییزی، سه هزار و ۶۰۰ نفر با علائم مشکل تنفسی به بیمارستان‌های تابعه دانشگاه در شهرهای خوزستان مراجعه کرده‌اند. این آمار، نسبت به اولین بارش سال گذشته، ۱۹ درصد افزایش داشته است. این حملات تنفسی که هر ساله در آستانه بارش‌های پاییزی تکرار می‌شوند، ریشه در آلودگی صنعتی هوای شهرها دارد که بر اثر پدیده «باران اسیدی» و ورود آلاینده‌های معلق به ریه‌ها تشدید می‌شود.

شیوع دو برابری آسم در خوزستان

مریم حدادزاده شوشتری، فوق تخصص بیماری‌های ریه و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، زنگ خطر شیوع بیماری‌های مزمن را به صدا درآورد. وی با اشاره به اینکه شیوع آسم در خوزستان دو برابر بیشتر از میانگین کشوری است، آلودگی هوا را عامل اصلی ابتلاء به بیماری انسداد مزمن ریوی (COPD) در افراد غیرسیگاری و حتی کودکان دانست.

حدادزاده شوشتری گفت: تردیدی نیست که آلودگی هوا حتی در افراد غیرسیگاری نیز می‌تواند منجر به بروز بیماری انسداد مزمن ریوی (COPD) شود. حتی کودکان در معرض آلودگی هوا می‌توانند به این بیماری مبتلا شوند… ارتباط بیماری قلبی هم با آلودگی هوا قطعی است اما میزان آن از بیماری COPD کمتر است.

چالش تالاب‌ها و مدیریت آب

موسی مدحجی، رئیس اداره احیای تالاب‌های اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان، به وضعیت بحرانی تالاب‌های استان اشاره کرد و خشکی بستر تالاب را یکی دیگر از عوامل مؤثر بر آلودگی‌های جوی دانست. وی تصریح کرد که تالاب‌های خوزستان در سال جاری بدترین شرایط آبی را از مهرماه تاکنون داشته‌اند. تخصیص آب به تالاب بین‌المللی شادگان نیز تنها ۵۰ درصد حق‌آبه آن بوده است، امری که بستر خشکی را برای تبدیل شدن به کانون ریزگرد فراهم می‌کند.

مدحجی گفت: نیاز آبی تالاب بین‌المللی شادگان در شرایط خشکسالی یک میلیارد و ۳۷۲ میلیون مترمکعب است اما بر اساس اعلام وزارت نیرو، در مجموع سال آبی جاری تنها ۶۹۲.۶۱ میلیون مترمکعب آب به این تالاب اختصاص داده شده که معادل ۵۰ درصد حق‌آبه آن است.

مدارس در کانون خطر

لیلا خدابخشی، کارشناس ارشد سلامت محیط و کار مرکز بهداشت خوزستان با تمرکز بر آسیب‌پذیری دانش‌آموزان، بر ضرورت اجرای اقدامات محافظتی فوری در محیط‌های آموزشی تأکید کرد. این اقدامات از کاهش فعالیت‌های ورزشی در فضای باز آغاز و تا نصب دستگاه‌های تصفیه هوا در کلاس‌های درس گسترش می‌یابد.

وی افزود: در روزهایی که شاخص کیفیت هوا در سطح ناسالم قرار دارد، باید ساعت‌های حضور دانش‌آموزان در فضای باز به حداقل ممکن کاهش یابد و همه فعالیت‌های ورزشی و تفریحی به محیط‌های سرپوشیده منتقل شود. نصب دستگاه تهویه مناسب در کلاس‌های درس الزامی است.

هزینه توسعه در قبال جان انسان‌ها

بحران آلودگی هوا در خوزستان، فراتر از یک چالش محیط زیستی، نمادی از یک دوگانه تاریخی در توسعه است؛ جایی که ثروت حاصل از منابع طبیعی، با هزینه‌ای گزاف بر سلامت و کیفیت زندگی شهروندان تحصیل می‌شود. اظهارات کارشناسان و آمارهای درمانی، یک حقیقت تلخ را آشکار می‌سازد: آلودگی، ترکیبی از عوامل صنعتی غیرمسئولانه و ناکارآمدی در مدیریت شهری است که با چالش‌های اقلیمی و خشک شدن تالاب‌ها تشدید شده است.

آنچه خوزستان را از این ورطه نجات می‌دهد، برنامه‌ریزی جامع و پایدار است؛ از اجرای جدی طرح‌های جمع‌آوری فلرهای نفتی تا نوسازی ناوگان حمل‌ونقل شهری و توقف سوزاندن مزارع. تا زمانی که این تغییرات ساختاری اعمال نشود، نفس‌های شهر در دستان بی‌عملی متولیان باقی خواهد ماند و هر سال، «سهمگین‌ترین تنفس» در شهر نفت، رکورد جدیدی از قربانیان خاموش را به ثبت خواهد رساند.