مرتضی کریمی‌نیا، ۲۹ آبان در برنامه «با یاد روحانی» که به مناسبت چهلمین روز درگذشت دکتر محمد روحانی، پزشک قرآن‌پژوه، در تالار فردوسی جهاد دانشگاهی مشهد برگزار شد، اظهار کرد: کتاب «المعجم‌ الاحصائی» یا فرهنگ آماری کلمات قرآن پلی به شهرت جهانی دکتر روحانی بوده است؛ فرهنگ آماری کلمات قرآن، ما را به مسئله تاریخ قرآن پیوند می‌دهد و این کتاب سبب شد شهرت دکتر روحانی در زمینه تألیفات قرآنی از مرزهای ایران فراتر برود و شهرت جهانی پیدا کند. 

وی افزود: از همان آغاز، قاریان سال‌ها به‌خصوص در منطقه بصره و کوفه کوشیدند قرآن را بررسی کنند و مطالبی از این دست که هر سوره چند کلمه، حرف و حرکت دارد را مورد واکاوی قرار دهند و به شکل باورنکردنی در اواسط نیمه قرن دوم هجری این موارد استخراج شده است.

این قرآن‌پژوه ادامه داد: این موضوع در کنار توجهات دیگری که به مسئله مکی و مدنی، شکل رسم کلمات و ... شده است، دغدغه دو قرن نخست بوده است، ولی در قرن ۴ بسیاری از این علوم ایستا شده‌اند و به یک شکل ثابتی برای ارجاع پسینیان به آیات گذشتگان است. 

کریمی‌نیا با بیان اینکه ملاک استنباط مکی و مدنی بودن سوره‌ها متفاوت است، افزود: مثلا در بررسی‌هایی که انجام گرفته است باید گفت که عموم سوره‌هایی که با «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» آغاز می‌شوند مربوط به مدینه هستند و سوره‌هایی که عبارت «یَا أَیُّهَا النَّاسُ» در آن‌هاست، سوره‌های مکی هستند. البته یک‌ سری کلمه‌های کلی مثل حواریون و منافقون هیچ‌وقت در مکه ذکر نشدند.

وی با اشاره به اینکه توجه به آمارگیری از کلمات و حروف قرآن به دوره‌های اخیر مربوط می‌شود و غربیان این را ایجاد کرده‌اند، تصریح کرد: غربیان در سنت شرق‌شناسی به این متن‌ها نگاه می‌کردند و سعی می‌کردند همه چیز را بکاوند. اولین‌بار فلوگر در آلمان تلاش کرد شمار تک‌تک آیات را بکاود، او با یک سیستم بصری کار می‌کرد.

این قرآن‌پژوه بیان کرد: نظامی که اکنون بین ما رایج است نظام کوفی است. کتاب «نجوم‌الفرقان فی أطراف‌القرآن» یک فرهنگ لغت‌شناسی قرآن کریم بوده است و این اولین سیستمی بود که به ما کمک می‌کرد به شکل آماری تصویری از قرآن داشته باشیم که محمد فواد عبدالباقی بر اساس این کتابش را نگاشت. این کتاب ابزار دست هر محققی بوده است که البته مبتنی بر کار فلوگر می‌باشد. فلوگر چون عربی‌دان خوبی بود، کلمه‌ای مثل «اهلک» را به معنی «هلاکت» گذاشته بود.

کریمی‌نیا با تأکید بر این که نسلی از محققان مسلمان مثل دکتر روحانی بخش مهمی از مسامحت مسلمانان و فرهنگ اسلامی را در دوره جدید به دوش می‌کشند، ادامه داد: فرهنگ آماری او یک فرهنگ ابتثی بوده است. وقتی به کتاب «المعجم‌الاحصائی» نگاه می‌کنیم فقط یک فرهنگ آماری نمی‌بینیم؛ ما با انبوهی از واژه‌ها و ریشه‌های قرآنی مواجه می‌شویم که به شکل ریاضی‌وار و قطعی هستند و این نشان می‌دهد که این واژه‌ها در مکه به کار رفته‌اند. 

وی افزود: برخی از این کشفیات توجه محققان خارجی را برانگیخته است و البته نکته حائز اهمیت آن است که اثر المعجم‌الاحصائی مرحوم استاد روحانی در زمانی انجام شد که ما دسترسی فناورانه به ابزارهای مدرن نداشتیم. مرحوم دکتر روحانی یک پزشک بود که درگیر کتابش بود. او خستگی و گذر زمان را نمی‌فهمید چون یک چنین شخصیتی که برای این که یک کلمه «اللَّه» را کم یا زیاد نکند این اندازه وقت بگذارد بسیار کمیاب است؛ وی کلمه «اللَّه» را ۲۶۹۷ شمرده بود و این‌چنین تلاشی فقط از دل یک عاشق و ابرمرد برمی‌آید.

دکتر روحانی از سیاست کناره گرفت و عمرش را وقف قرآن کرد

در ادامه سلمان ساکت، عضو هیئت علمی گروه ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: دکتر روحانی در دانشگاه شاگرد ممتازی بود. وی در تمام کارهایش سخت‌کوشی و استمرار داشت. فردیت خاص او بود که وی را از سایرین متمایز ساخت و این ویژگی انسان‌های بزرگ همچون دکتر علی شریعتی است. او بسیار سخت‌کوش بود و از جدیدترین دستاوردهای علمی نمی‌گذشت. 

ساکت با بیان اینکه متاسفانه فضای دانشگاهی ما امروز مثل یک کارخانه شده است، افزود: با آن که عده‌ای با تمایلات مختلف وارد دانشگاه می‌شوند اما تلاش تمام سیستم در دانشگاه‌ها بر آن است که همه را یک شکل کند؛ اما تمام آدم‌های برجسته فردیت دارند که وی را برجسته می‌کند و دکتر روحانی هم چه در تدریس چه پژوهش و چه امور دیگر همین‌گونه بوده است.

وی با اشاره به تصمیم دکتر روحانی مبنی بر کناره‌گیری او از سیاست، بیان کرد: او کسی بود که در سال‌های آغازین انقلاب به سمت وزارت رسید و مورد اعتماد شخصیت‌های برجسته انقلاب بوده است اما او از این مباحث کنار کشید و تمام عمرش را صرف قرآن کرد و همه این‌ها برای صداقت، راستی و اصول اصلی بنیادین مدیریتی بود که در شخصیت وی وجود داشت. مسائل پزشکی و مدیریتی او یک سمت و پژوهش‌های قرآنی وی در سویی دیگر قرار دارند، اما چیزی که باید بارها مورد بازخوانی قرار بگیرد قطعا اخلاق، شخصیت، وقار و متانت وی است.

در ادامه دکتر شعله ارسطوپور، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی اظهار کرد: دکتر روحانی افزون بر آن که پزشکی توانمند بود در شمار قرآن‌پژوهان نیز قرار می‌گرفت. فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم در کتب مرجع کتابخانه ما بود و در سال ۶۹ کتاب سال جمهوری اسلامی شد و این یکی از منابع ارزشمند ما در حوزه مطالعات قرآنی است.

وی افزود: دکتر روحانی در دی‌ماه ۱۴۰۲ مجموعه فاخر و نفیس خود را شامل ۲۱۵ عنوان کتاب و ۷ اثر پژوهشی به‌عنوان پایان‌نامه به گنجینه کتابخانه مرکزی اهدا کرد و کتابداران در گنجینه‌های اهدایی آن را سامان داده‌اند. چنین مجموعه‌ای به سرعت مورد توجه اساتید و دانشجویان و به‌خصوص پژوهشکده‌های اسلامی و دانشکده الهیات قرار گرفت و به یکی از پژوهش‌های اصلی بدل شد.

روحانی از کارگزاران کلام خدا بود

در ادامه حسن حکیم‌باشی، عضو هیئت امنای بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی اظهار کرد: اگر بخواهیم در سه جمله دکتر روحانی را معرفی کنیم باید عناوینی چون بنده صالح خدای رحمان، خادم انسان و عاشق قرآن را برای وی به کار ببریم. اگر حق او بخواهد در همایش‌هایی از این دست ادا شود، در ۵ محور باید بررسی شود؛ شخصیت و منش علمی و اخلاقی و انسانی استاد، دانش پزشکی، فعالیت‌های سیاسی و انقلابی، پژوهشگر قرآن کم‌نظیر و در آخر ادب و اخلاق پژوهشی که الگویی برای نومحققان است.

وی درباره اثر بزرگ استاد روحانی گفت: کتاب «المعجم المعیاری» حاصل تلاش چند ده ساله وی بوده است. در واقع اسباب و علل حفظ قرآن شخصیت‌های فداکار و مجاهدی چونان روحانی می‌طلبد که در طول تاریخ تاکنون تلاش فراوانی برای ماندگاری داشته‌اند؛ تاریخ تدوین علوم، پردازش‌ها و پژوهش‌ها عطف بر این موارد است.

عضو هیئت امنای بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی با بیان این که دکتر روحانی از کارگزاران کلام خدا بود، تأکید کرد: این که کسی تلاش کند که تعداد الفاظ جلاله قرآن چند تا است و عمر خود را صرف مواردی از این دست کند قطعا باید گفت که از کارگزاران کلام خدا است.

حکیم‌باشی ادامه داد: تشکیل آیه، سوره و مصحف، مبانی تاریخی نزول قرآن و ... بر تحقیقات روحانی مؤثر بوده است. مباحث تاریخی نزول و نکات دیگر علوم قرآنی به‌عنوان اساس کار او بوده است. امروزه در کتب علوم قرآنی آن را شامل انواعی می‌دانند؛ دسته‌بندی کلی مباحث نزول، مباحث سور، آیات؛ تمام این‌ها نیز زیرساخت‌های پژوهش‌های وی بوده است.

وی با بیان اینکه ما ۱۴ قرائت از قرآن داریم، بیان کرد: علوم قرآنی خود چند دسته است و ما ۱۴ قرائت از آن داریم. ما صدها کتاب چاپ‌شده درباره اختلاف قرائات داریم که محققان سر تک‌تک حرکات این حروف زحماتی کشیده‌اند. در کار استاد روحانی نیز تجزیه‌ای صورت گرفت، چراکه قرآن یک چهره به‌هم‌پیوسته است و ترجمه‌های قرآن نیز همین‌طور است. 

او بیان کرد: بهره‌وری از پیشرفته‌ترین پژوهش‌های آماری از ویژگی‌های کار او بوده است و کار وی در این حوزه کار نخست بوده است که توانسته در جهان جلب نظر کند. تتبع در کتب قدیم و جدید، ترجمه و تفسیر، مقالات او تمام این ویژگی‌ها را داشت. وی آخرین یافته‌های پژوهشی را حتی از کوچک‌ترین پژوهش دیده بود.

عضو هیئت امنای بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی تصریح کرد: کار تطبیق جداول و نهایتا ارائه مدل و ارائه تحلیل و دسته‌بندی‌های علمی از دیگر ویژگی‌های کار وی است که افق پژوهش‌های خود را فرازمانی و فرامکانی می‌دید و مخاطب خود را همه جهان اسلام و غیر اسلام و تمام تاریخ آینده پژوهش‌های قرآنی می‌دانست.

انتهای پیام