خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب: در هر نظام فرهنگی، سرمایه اصلی نه بودجه است و نه ساختمان‌های پر زرق و برق؛ بلکه «عناصر فرهنگی فعال» است که ذخایر فرهنگی محسوب می‌شوند. اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار باشد مأمن اهالی فرهنگ باشد، نخستین شرطش روشن است: تحمل و حتی استقبال از شنیدن صداهای ناهم‌سو. اما در عمل، آنچه از این وزارت‌خانه دیده می‌شود، محدودتر شدن دایره گفت‌وگوست؛ جلسات تصمیم‌گیری فرهنگی اغلب به جمع‌های کوچک و هم‌فکر ختم می‌شود و صندلی منتقدان و متخصصان مستقل از دولت خالی می‌ماند. البته مسأله فقط درباره یک اداره یا معاون خاص نیست؛ بلکه الگوی فراگیرِ «ترس از نقد» است که چون سایه بر مدیریت فرهنگی افتاده و گفت‌وگو را به نمایش بدل کرده است.

در نگاه نخست شاید مدیران تصور کنند حضور صداهای متفاوت موجب جنجال یا حاشیه می‌شود؛ اما در عمل حذف منتقد همان چیزی است که حاشیه می‌سازد. منتقد یا فعال نشر که از سر تجربه سال‌ها کار در میدان، از مشکلات مدیریت فرهنگی حاکم، مشکلات کاغذ، نظام پخش و بحران مطالعه سخن می‌گوید، خطر نیست؛ چراغ است. خاموش‌کردن این چراغ یعنی محروم‌کردن تصمیم‌گیران از واقعیات و حذف صداهایی که شاید تلخ‌اند، اما صادق. در فقدان چنین صداهایی، فضای مدیریت فرهنگی به اتاقی بسته تبدیل می‌شود که مدیران حرف یکدیگر را تکرار می‌کنند و تنها افرادی باقی می‌مانند که مدیحه‌سرایی مدیران فعلی را خواهند کرد که نتیجه‌اش نسخه‌هایی برای بخشی خیالی از واقعیت است، نه برای نشر تضعیف‌شده حقیقی.

مشکل فقط «نشنیدن» نیست؛ بلکه جایگزینی افکار بی‌ربط هم هست. در یک سال گذشته در بسیاری از مراسمات، کارگروه‌ها و شوراهای وزارت ارشاد، چهره‌هایی دیده می‌شوند که نه در حوزه نشر، نه در سیاست‌گذاری کتاب و نه در ارتباط با بدنه فعال صنفی سابقه مشخصی ندارند. افرادی که تنها به‌دلیل نسبت سیاسی با دولت، یا سابقه مدیریتی در حوزه‌های کاملاً نامرتبط، به عرصه فرهنگ تحمیل می‌شوند. نتیجه روشن است: تصمیم‌هایی عمدتا سطحی، غیرمؤثر در رفع مشکلات، آمارهایی نمایشی (مانند آنچه در هفته کتاب می‌بینیم و می‌شنویم) و جلساتی بی‌ثمر که در آن «کتاب و نشر» فقط واژه‌ای تزئینی است.

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی امروز بیش از هر زمان دیگری مدعی و صد البته نیازمند به سعه صدر است. سعه صدر یعنی توانایی شنیدن حرفی که دوستش نداری. یعنی باور به این‌که منتقد دشمن نیست و نقد، شکل دیگری از مسئولیت‌پذیری است. مدیران فرهنگی اگر می‌خواهند سیاست‌هایشان در حوزه نشر پایدار بماند، باید بپذیرند که فضای فرهنگی با فرمان «از بالا» و «حذف منتقدین» و «گعده با سیاسون» اداره نمی‌شود. فرهنگ از گفت‌وگو، از تعامل واقعی و از مشارکت افراد و نهادهای مستقل غیردولتی و حتی غیر همسو جان می‌گیرد. این مشارکت بدون اعتماد و بی‌هراس از اختلاف ممکن نیست. نمونۀ گعده‌های سیاسیون در وزارت ارشاد را می‌توان در جلسات مختلف علنی و غیرعلنی دید که نمونه‌اش جشن تولد خبرگزاری کتاب بود که با حضور چهره‌های سیاسی برگزار شد و با مجیزگویی از خودشان ضرب‌المثل «خود گویی و خود خندی، عجب مرد هنرمندی» را به ذهن تبادر می‌کند.

در بسیاری از کشورها، از بریتانیا تا کره‌جنوبی، شوراهای سیاست‌گذاری کتاب متشکل از طیفی متنوع از نویسندگان، منتقدان، توزیع‌کنندگان و حتی خوانندگان‌اند. به همین دلیل، سیاست فرهنگی بر پایه واقعیت‌های بازار و جامعه بنا می‌شود نه بر مبنای رضایت لحظه‌ای مدیر بالادستی. نمونه آن را در حل مشکل اقتصاد فرهنگ با «فرهنگ کارت» که گویا ایدۀ محوری وزیر فرهنگ برای حل مسائل اقتصادی حوزۀ فرهنگ است می‌توان مشاهده کرد که چقدر با واقعیت فاصله دارد اما وزیر ارشاد آن را به‌عنوان یک راه مشکل‌گشا در جلسه با اهالی کتاب و نشر ارائه می‌کند و هیچ کسی هم دربارۀ عدم اثرگذاری این طرح در اقتصاد نشر سخن نمی‌گوید!

در نشست دیروز مدیران وزارت ارشاد با تشکل‌های حوزۀ کتاب و نشر جای خالی منتقد اصلی وزارت ارشاد در مقولۀ کاغذ خالی بود که هرچند قائم‌مقام این تشکل حاضر به گفتگو در این‌باره نشد؛ اما تأیید کرد که «عدم حضورشان در این نشست به دلیل دعوت نشدن این تشکل توسط وزارت ارشاد است». با این حساب باید فکری به حال وزارت ارشادی کرد که باید خود متولی گفتگوهای کارشناسی باشد و در دورۀ وفاق بیش از هر زمان دیگری برای سعه صدر خود را بالا ببرید و از شنیدن صدای منتقدان نهراسد نه اینکه منتقدین را حذف و انکار کند.

شاید وقت آن رسیده مدیران فرهنگی دولت به خود یادآوری کنند که «کتاب» ذاتاً محصول تنوع نگاه‌هاست؛ اگر همه چیز را از دریچه تأیید ببینیم، دیگر کتابی نوشته نمی‌شود که ذهنی را به حرکت وادارد. سعه صدر، شرط بقای فرهنگ است و وزارت ارشاد اگر می‌خواهد از حاشیه‌سازی سیاسی فاصله بگیرد، باید از همین جا آغاز کند: بازگشت به گفت‌وگو با منتقدان واقعی و جایگزین‌کردن شجاعت شنیدن به جای عافیت سکوت.