محمد فنایی اشکوری به مناسبت روز فلسفه و حکمت در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: فلسفه اسلامی به عنوان یکی از سنت‌های غنی تفکر عقلی، در دوران معاصر با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی روبرو است و پرسش از بزرگ‌ترین چالش پیش‌روی این سنت فلسفی، مستلزم تأملی عمیق در وضعیت کنونی آن در عرصه‌ی جهانی و نیز درون‌مایه‌های خود آن است.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) بیان کرد: به نظر می‌رسد مواجهه با این چالش، مستلزم طی دو گام اساسی و به هم پیوسته است: نخست، کشف و بازشناسی اصیلِ سنت فلسفه اسلامی، و دوم، نوسازی و روزآمدسازی آن جهت ایفای نقش در گفت‌وگوی فلسفی معاصر و ما در اینجا عمدتاً بر گام نخست متمرکز خواهیم شد.

وی ادامه داد: حق آن است که فلسفه اسلامی در مجامع آکادمیک جهانی و دانشکده‌های فلسفه، به عنوان یک سنت زنده، اصیل و قابل اعتنا شناخته نمی‌شود و پژوهش در این حوزه، محدود به حلقه‌های کوچکی از محققان است که عمدتاً بر فلسفه مشایی (به ویژه آثار کندی و فارابی و ابن سینا) متمرکز شده‌اند و آن را نیز بیشتر در چارچوب فلسفه قرون وسطای لاتین و برای درک چگونگی انتقال میراث یونانی به جهان غرب بررسی می‌کنند.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) عنوان کرد: بنابراین، بنیادی‌ترین چالش، اثبات اصالت، غنای درونی، استمرار تاریخی و ظرفیت‌های زاینده این سنت فلسفی برای جامعه علمی جهان است. متأسفانه کار جدی و نظام‌مندی در این زمینه صورت نگرفته است.

فنایی اشکوری گفت: پیش‌شرط هرگونه اقدام برای شناساندن فلسفه اسلامی به جهان، شناسایی عمیق و همه‌جانبه آن توسط جامعه علمی خودی است. پرسش اساسی اینجاست که آیا ما خود، فلسفه اسلامی را آن‌چنان که شایسته است، می‌شناسیم؟ پاسخ منفی است و این سنت سابقه تاریخی غنی و متنوعی دارد، اما شناخت ما از آن، عمدتاً منحصر به خوانش‌هایی ناقص از دو سه فیلسوف بزرگ مانند ابن سینا و ملاصدرا، و آن هم با تمرکز بر بخشی از آثارشان است.

وی ادامه داد: از دیگر جریان‌ها، مکاتب فکری و انبوه فیلسوفان تأثیرگذار غفلت شده است و افضل‌الدین کاشانی را ویلیام چیتیک آمریکایی کشف کرد و آثار فارسی او را گرداوری و تحقیق و منتشر کرد و حتی پس از این معرفی هنوز محققان ما به آن مراجعه نمی‌کنند، چون پیش فرض ناگفته و نانوشته این است که فلسفه ما منحصر در همان چند فیلسوف و چند کتاب است و حاضر نیستیم بقیه را به رسمیت بشناسیم و یا حتی بررسی کنیم.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) اضافه کرد: ابن خلدون را غربی‌ها معرفی کردند و در اثار فلاسفه ما نام و نشانی از او نیست و فلاسفه مغرب اسلامی مثل ابن باجه و ابن طفیل و ابن رشد هم همینطور. بعضی از عرب‌ها هم صرفاً بر اساس تعصب عربی و فخرفروشی نژادی و زبانی به این افراد می‌پردازند و از عقل عربی سخن می‌گویند، نه براساس حقیقتجویی، حتی متون اصلی همین فلاسفه شاخص ما نیز عمدتاً با تصحیح و تحقیق محققان غیرایرانی (مانند تصحیح «شفا» توسط مصریان یا آثار سهروردی توسط هانری کربن) در اختیار ما قرار گرفته است. این امر نشان‌دهنده یک فقر زیرساختی و روشمند در مطالعات فلسفۀ اسلامی است.

وی با اشاره به راهبردهای کلان برای احیای گام نخست (کشف و بازشناسی) گفت: برای عبور از چالش‌های فوق، تدوین یک برنامه جامع و بلندمدت ضروری است که محورهای اصلی آن به شرح مذکور است.

فنایی اشکوری با اشاره به نخستین محور ابراز کرد: تأسیس نهادهای علمی تخصصی: ایجاد مراکز و مؤسسات علمی با مأموریت اصلی «کشف، تحقیق، تصحیح و انتشار» آثار فلاسفه اسلامی بر اساس استانداردهای پذیرفته شده جهانی که این کار خود، دانشی پیچیده و فنی است که نیازمند تربیت نیروهای متخصص است.

وی با اشاره به دومین محور ادامه داد: تدوین تاریخ تفصیلی فلسفه اسلامی: پس از فراهم آمدن مقدمات پژوهشی، باید اقدام به تألیف یک دوره کامل تاریخ فلسفه اسلامی نمود که به صورت مجلداتی مفصل، به بررسی زندگی، آثار و اندیشه همۀ فیلسوفان این سنت، با تفصیل لازم، بپردازد.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) با اشاره به سومین محور اذعان کرد: طبقه‌بندی و شناسایی مکتب‌های فکری: باید به شناسایی و تحلیل گرایش‌های مختلف فکری در جهان اسلام همت گماشت. علاوه بر مکاتب سه‌گانه مشهور (مشاء، اشراق، متعالیه)، مکتب‌ها یا جریان‌های متمایز فلسفی-کلامی متعددی وجود دارد که باید شناسی و معرفی شود.

فنایی اشکوری با واکاوی ریشه‌های تاریخی و زمینه‌های شکل‌گیری افزود: این امر مستلزم پژوهش در چند محور اساسی است؛ بررسی فرآیند انتقال فلسفه یونانی به جهان اسلام و نقش شارحان نوافلاطونی، مترجمان سریانی و دیگران در این انتقال (شبیه پژوهش‌های روبرت ویزنوسکی).

وی ادامه داد: تحلیل تأثیر مکاتب کلامی (از جمله معتزله، اشاعره، ماتریدیه) بر شکل‌گیری و تحول فلسفه اسلامی. همچنین تحقیق و تحلیل تأثیر اندیشه‌های عرفانی برفلسفه اسلامی و تحقیق در مورد تأثیر حکمت ایرانی پیش از اسلام و دیگر سنت‌های فکری بر فلسفه اسلامی از دیگر موارد این مقوله است.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) عنوان کرد: این پژوهش‌ها باید مستقیماً بر اساس مطالعه متون اصیل و به زبان‌های اصلی (یونانی، سریانی، عربی و فارسی) و نه صرفاً از طریق ترجمه آثار غربی، صورت پذیرد.

فنایی اشکوری تصریح کرد: وقتی سخن از فلسفۀ اسلامی می‌گوئیم، نباید خود را به کشور، منطقه و زبان خاصی محدود کرد، بلکه باید جهان اسلام را در کلیتش دید. در چند سده اخیر، اگرچه کانون‌های اصلی فلسفی در برخی مناطق پررنگ‌تر بوده‌اند، اما این به معنای توقف حیات فکری در دیگر نقاط نیست.

وی ادامه داد: در حقیقت، کانون‌های متعددی در جغرافیای جهان اسلام شاهد شکوفایی تلاش‌های فکری عمیق و شکل‌گیری جریان‌های نوینی بوده‌اند که مطالعه آنها برای درک کامل تاریخ فلسفه اسلامی ضروری است. در مناطق مختلفی از جهان اسلام مانند شبه قاره هند، جهان عرب، شمال آفریقا، آسیای صغیر، آسیای مرکزی و حوزه مالایی اندونزیایی کوششهایی صورت گرفته و جریان‌هایی شکل گرفته است که دستکم بخشی از آنها را باید به عنوان جزئی از فلسفه اسلامی پذیرفت و در مطالعه تاریخ و سیر تحول فلسفه اسلامی نباید از آنها غفلت ورزید و آن‌ها پاسخ‌های بومی به دغدغه‌ها و پرسش‌های فلسفی مشترکی هستند که ریشه در سنت مشترک اسلامی دارند.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی (ره) اظهار کرد: آنچه به اختصار آمد، نمونه‌هایی از انبوه کارهای بنیادینی است که برای کشف دوباره فلسفه اسلامی و معرفی آن ضروری است. تنها پس از فراهم آمدن این زیرساخت‌های پژوهشی است که می‌توان به تدوین «دوره مطلوب فلسفه اسلامی» و سپس گام نهایی، یعنی «نوسازی و روزآمدسازی» آن برای اثرگذاری در فضای فکری معاصر امیدوار بود.

وی خاطرنشان کرد: تحقق این برنامه گسترده، مستلزم مشارکت صدها پژوهشگر متخصص، برنامه‌ریزی مدون، تأمین بودجه کافی و مدیریتی کارآمد و آگاه در بازه‌ای زمانی چند دهه‌ای است. بدون این سرمایه‌گذاری عظیم علمی، سخن گفتن از چالش‌های فلسفه اسلامی و ارائه راه‌حل برای آن، فاقد اعتبار لازم خواهد بود و نکته کلیدی و جمعبندی سخن این است که بدون شناخت دقیق و جامع دیروز و امروز فلسفه اسلامی، نمی‌توان برای فردای آن برنامه ریزی مطلوبی کرد.