به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی» نوشته سمیرا بامشکی اثری پژوهشی در حوزه ادبیات فارسی است که به طور تخصصی ساختارهای روایتی و سبک قصه‌گویی در مثنوی معنوی مولوی را از زاویه روایت‌شناسی معاصر و با تکیه بر نظریه‌هایی چون ژرار ژنت بررسی می‌کند. این کتاب در سال ۱۳۹۱ توسط نشر هرمس منتشر شد.

هدف اصلی کتاب، کشف و تحلیل سازوکارهای روایتی مثنوی و ارائه الگویی برای سبک‌شناسی قصه‌های کلاسیک فارسی است. کتاب در پنج بخش اصلی تنظیم شده و بیش از ۳۴۸ حکایت اصلی و فرعی مثنوی را موضوع تحلیل قرار داده است. عمده محورهای بررسی کتاب عبارت‌اند از: ارتباط زمانی میان روایت و داستان: انواع و سطوح روایی و نقش راویان مختلف (راوی اول شخص، روایت شنوها)؛ بررسی داستان‌های درون‌داستانی؛ تداعی‌های معنایی، زمانی و سببی میان حکایت‌ها؛ تحلیل انواع کانون‌سازی؛ بررسی عامل زمان و ساختار پیرنگ یا طرح روایت‌ها. ‌

بررسی دقیق داستان‌های مثنوی

کتاب «روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی» نوشته سمیرا بامشکی در قالب پنج بخش تنظیم شده و هر بخش به یکی از وجوه مهم روایت در داستان‌های مثنوی می‌پردازد. در ادامه، خلاصه‌ای از هر بخش اصلی آورده شده است:‌

او در بخش اول به کلیات و مبانی نظری روایت‌شناسی و سنت قصه‌گویی در ادبیات تعلیمی فارسی می‌پردازد؛ و مباحث مربوط به مفاهیم بنیادین روایت، پیشینه نظریات غربی و بررسی اهمیت داستان‌پردازی نزد مولوی. ‌

بخش دوم ساختار و عمل روایت در مثنوی را بررسی می‌کند. این بخش به پنج فصل تقسیم می‌شود و جنبه‌های گوناگون عمل روایت را بررسی می‌کند، نظیر ارتباط زمانی روایت و داستان (نظیر روایت متعاقب، آینده‌نگر، همزمان و متداخل)؛ بررسی حکایت‌های درون‌داستانی؛ تحلیل تداعی آزاد، جریان سیال ذهن و تداعی معنایی میان روایت‌ها؛ بررسی انواع راوی، نقش روایت‌شنو، میزان حضور و اعتمادپذیری راوی؛ نشانه‌های ظهور روایت‌های مختلف در متن مثنوی. ‌

موضوع بخش سوم کانونی‌سازی در مثنوی است به محور «کانون‌سازی» یا دیدگاه روایت اختصاص یافته است و چگونگی انتقال زاویه دیدها، محدودیت‌ها و تمرکز راوی یا شخصیت‌ها را تحلیل می‌کند. ‌

بخش چهارم عامل زمان در روایت را مورد بررسی قرار می‌دهد، موضوع این بخش ساختار زمانی روایت‌ها و شیوه‌های جریان و بازگشت زمان در حکایت‌ها است؛ مانند چگونگی آغاز داستان از میانه و شیوه‌های بازگشت یا تداوم خط زمانی روایت. ‌

بخش پنجم مقایسه و تحلیل پیرنگ است؛ این بخش دو فصل دارد: یکی به مقایسه داستان‌پردازی مولوی و عطار می‌پردازد و دیگری طرح و پیرنگ حکایت‌ها را تحلیل می‌کند؛ موضوعاتی مانند عنوان داستان‌ها و کارکردشان، شیوه‌های آغاز داستان، شکست‌های روایی، پایان‌بندی متنوع حکایت‌ها و انواع طرح‌های اپیزودیک در مثنوی را شامل می‌شود. ‌

این شیوه ساختار کتاب، امکان بررسی جزئی و تطبیقی همه جوانب روایت و روایت‌گری در مثنوی معنوی را فراهم ساخته است.

برگزیده نخستین دوره جایزه فتح‌الله مجتبایی

کتاب بامشکی علاوه بر تحلیل همه‌جانبه ساختارهای روایی مثنوی، تطبیق‌هایی میان شیوه مولوی و رویکردهای داستان‌گویی مدرن و حتی پست‌مدرن انجام داده است. نقاط قوت کتاب از دید کارشناسان عبارت است از جامعیت پژوهش (بررسی همه حکایت‌های مثنوی)، بهره‌گیری از نظریه‌های نسل دوم روایت‌شناسان غربی و رویکرد تطبیقی میان روایت‌پردازی تعلیمی کلاسیک و روایت مدرن. این پژوهش به عنوان پایان‌نامه برگزیده سال ۱۳۸۹ و همچنین اثر منتخب جایزه «کتاب فصل» شناخته شده است؛ و برگزیده نخستین دوره جایزه فتح‌الله مجتبایی است. ‌

درباره این کتاب، جلسات نقد و بررسی در مراکز دانشگاهی و پژوهشی برگزار شده و در زمینه نقد ادبی و نقد ساختار قصه‌گویی در متون کلاسیک فارسی، به ویژه مثنوی معنوی، اثر مرجع است. سمیرا بامشکی متخصص روایت‌شناسی و مطالعات تطبیقی در ادبیات فارسی کلاسیک است و آثار دیگری نیز در زمینه تحلیل روایت و سبک قصه در متون فارسی نگاشته است. ‌

این کتاب، که توسط نشر هرمس در ۶۰۲ صفحه منتشر شده، راه‌یابی به رمز و رازهای روایت‌گری مولوی و تحلیل تکنیک‌های قصه‌پردازی او را با زبانی آکادمیک و روشمند برای پژوهشگران میسر کرده است.