خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: خندیدن شکل‌های گوناگون دارد. از آن وقت که مولوی سرود: «جنتی کرد جهان را ز شکر خندیدن / آنکه آموخت مرا همچو شرر خندیدن» _و قبل‌تر حتی از زمان درخت آسوریک_ تا امروز، که شاعران و نویسندگان طنزپرداز داریم و شب شعرهای طنز برقرار است، طنز و خنده آمیخته با تفکر و خرد، راهی طولانی در این سرزمین طی کرده است.

ما از طنز چه می‌دانیم؟ طنز در جوامع بشری کاربردهای گسترده و عمیقی دارد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به اصلاح اجتماعی، کاهش تنش‌های روانی و افزایش آگاهی اشاره کرد. طنز نوعی نگرش اصلاح‌گرایانه است که با زبان شوخی و مطایبه وضع موجود نامطلوب را نقد می‌کند و تلاش می‌کند با نشان دادن تضاد میان واقعیات تلخ و شکل خنده‌دار آنها، مخاطب را به تأمل و بازنگری در رفتارها و افکار خود وادارد.

کاربردها و گونه های طنز

طنز ابزاری برای کاهش استرس‌ها و رنج‌های فردی و جمعی است که به افراد کمک می‌کند با مشکلات روانی خود بهتر کنار بیایند. این کارکرد به‌خصوص در جوامعی که شرایط سخت اجتماعی یا سیاسی دارند اهمیت بیشتری می‌یابد. طنزپرداز به وسیله شوخی تلخ و نقد هوشمندانه، نارسایی‌های فرهنگی، سیاسی، و اخلاقی را به شکلی جذاب برجسته می‌کند تا جامعه به سوی اصلاح و پیشرفت حرکت کند. این کارکرد طنز به‌ویژه نقش مصلح اجتماعی آن را پررنگ می‌سازد.

طنز رسانه‌ای برای بیان ناهنجاری‌ها و معضلات است که میان گروه‌های مختلف جامعه ارتباط برقرار می‌کند و از شکاف‌ها و تعارضات اجتماعی می‌کاهد. در جوامع بسته یا تحت فشار، طنز به‌عنوان یک زبان غیررسمی و کلامی مقاومت علیه ظلم و جور حاکمیت به کار می‌رود و ابزار موثری برای بیان اعتراض است. طنز با ایجاد خنده و شادی، امید به زندگی را تقویت می‌کند و در برابر فرهنگ مرگ می‌ایستد.

طنز به لحاظ گونه‌شناسی به دو نوع اصلی طنز تفسیری (صریح و مستقیم) و طنز تمثیلی (رمزآلود و غیرمستقیم) تقسیم می‌شود که هرکدام بسته به شرایط و هدف، کاربرد خاص خود را دارند و بستری برای انتقال پیام‌های اخلاقی و اجتماعی فراهم می‌آورند.

طنز نه تنها یک ابزار سرگرمی نیست بلکه جزئی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و جامعه است که معضلات انسانی و اجتماعی را با زبانی لطیف و سازنده بازنمایی می‌کند و در ارتقاء سطح فرهنگی و همبستگی اجتماعی نقش کلیدی دارد. این کارکردها در تمام جوامع بشری حضوری موثر داشته و به‌عنوان یک نیروی زنده در دینامیسم‌های فرهنگی و سیاسی عمل می‌کند.

تاریخ طنز در ادبیات فارسی

کتاب «تاریخ طنز در ادبیات فارسی» نوشته دکتر حسن جوادی به بررسی و تحلیل طنز در تاریخ ادبیات ایران می‌پردازد. این کتاب ابتدا در پاییز سال ۱۳۷۸ توسط نشر کاروان منتشر شد و پس از بازنویسی و افزودن مطالب جدید، نسخه کامل‌تر آن در پاییز ۱۴۰۰ به همت نشر مروارید به چاپ رسید.

«تاریخ طنز در ادبیات فارسی» یکی از مهم‌ترین آثار پژوهشی درباره پیشینه طنز در ادبیات فارسی است. این کتاب حاصل بیش از یک دهه پژوهش جامع و همه‌جانبه است که نشان می‌دهد تاریخچه طنز در ایران بسیار گسترده‌تر و فراتر از آثار شناخته‌شده همچون عبید زاکانی است و ده‌ها نویسنده دیگر نیز در طول هزار سال با طنز شرایط سیاسی و اجتماعی زمان خود را نقادانه بازتاب داده‌اند.

کتاب به بررسی دقیق شباهت‌ها و تفاوت‌های تکنیک و فرم طنز در آثار فارسی و مقایسه با طنز غربی میپردازد، تعاریف جامع طنز و تمایز آن از هجو و هزل را بیان میکند، جایگاه طنز به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند مذهب، سیاست و نقد اجتماعی را روشن میکند، مقاومت ادبی در برابر ستم و جور حاکمان از طریق طنز و کنایه را مینمایاند و گزیده‌هایی از تصاویر کارتونی در مطبوعات قدیم ایران را ارائه میکند. این اثر شامل مقالاتی است که پیش‌تر به‌صورت جداگانه به زبان انگلیسی یا فارسی در نشریات منتشر شده بودند و بعدها در قالب یک کتاب گردآوری شدند. در نسخه جدید، بخش‌هایی مانند «طنز در سه دهه اخیر» اضافه شده که به تحلیل وضعیت طنز در دوران معاصر می‌پردازد. استقبال از این کتاب به حدی بوده که علیرغم مشکلات حوزه نشر، در مدت کوتاهی به چاپ سوم رسید.

حسن جوادی، استاد برجسته و پژوهشگر ادبیات، با داشتن مدرک دکترای ادبیات انگلیسی از دانشگاه کمبریج و سابقه تدریس در دانشگاه‌های معتبر مانند تهران، برکلی و کمبریج، یکی از چهره‌های شناخته‌شده در زمینه پژوهش‌های ادبی و ترجمه است. کتاب او که به تحلیل تطبیقی آثار طنزآمیز ایران و جهان می‌پردازد، به دلیل احاطه وی بر تاریخ ادبیات فارسی و انگلیسی، اثری متمایز محسوب می‌شود.

این کتاب با ارائه شواهد فراوان از ادبیات طنز ایران و جهان، به بررسی جنبه‌های مختلف طنز پرداخته و مباحثی نوین را مطرح کرده است. یکی از بخش‌های برجسته این اثر، تحلیل «زن، موضوعی برای طنز» است که با رویکرد روان‌شناختی و تاریخی به این موضوع پرداخته و با مثال‌هایی از آثار کلاسیک و معاصر طنز فارسی همراه است. کثرت مثال‌های ادبی و پرداختن به مباحث کمتر دیده‌شده، این کتاب را از دیگر آثار مشابه متمایز می‌سازد و آن را به منبعی ارزشمند برای علاقه‌مندان به پژوهش‌های ادبی و طنز تبدیل کرده است.

طنزآوران امروز ایران

پنجاه و پنج سال پیش از این، عمران صلاحی و بیژن اسدی پور تلاشی کردند برای جمع آوری کتابی که به طنزنویسان ایران بپردازد، که حاصلش شد کتاب «طنزآوران امروز ایران»؛ اثری که نخستین‌بار در سال ۱۳۴۹ توسط انتشارات مروارید منتشر و بعدها چندین‌بار تجدید چاپ شد (از جمله چاپ‌های ۱۳۵۶، ۱۳۷۶، و هشتم ۱۳۸۴).

این کتاب مجموعه‌ای از ۵۱ داستان کوتاه طنزآمیز از ۴۰ نویسنده‌ی ایرانی قرن گذشته است که تلاش دارد سیمای طنز معاصر ایران را از منظر اجتماعی، فرهنگی و ادبی نشان دهد. در نخستین چاپ کتاب، تنها آثار ۱۷ طنزنویس معرفی شده بود، اما در چاپ‌های بعدی این شمار به ۱۶ تا ۴۰ نویسنده رسید و طیف گسترده‌تری از طنزپردازان زبان و ادبیات فارسی را دربرگرفت.

این کتاب شامل نمونه‌هایی از طنزهای کوتاه داستانی و نثرهای مطبوعاتی است. نثرها و روایت‌ها از نویسندگانی که امروز لزوماً آنها را طنزپرداز یا طنزنویس نمی‌دانیم، مثل جلال آل احمد، صمد بهرنگی، ابوالقاسم پاینده، غلامحسین ساعدی، نادر ابراهیمی، احمدرضا احمدی، مهشید امیرشاهی، محمد علی افراشته، نصرت الله باستان، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، ذبیح بهروز، رسول پرویزی، ایرج پزشکزاد، عباس پهلوان، عباس توفیق، فریدون توللی، حسن تهرانی، ابوتراب جلی، محمدعلی جمال‌زاده، صادق چوبک، ابوالقاسم حالت، نورالله خرازی، مرتضی خدابخش ، منوچهر احترامی، پرویز شاپور، علی‌اکبر صفی‌پور، و ابراهیم صفا آورده شده‌اند. می‌شود گفت هدف اصلی صلاحی و اسدی‌پور، نمایش تحول طنز نوشتاری ایران از دوره مشروطه تا دهه پنجاه بوده است.

این کتاب در زمان خود یکی از اولین کوشش‌های جامع برای گردآوری طنز معاصر ایران بود و بنیانی برای تحلیل طنز اجتماعی و مطبوعاتی در ادبیات نوین ایران گذاشت. عمران صلاحی، که خود از برجسته‌ترین طنزنویسان مطبوعاتی و شاگرد علی اسفندیاری (نیما یوشیج) بود، بعدها مسیر پژوهش در طنز فارسی را گسترش داد و این اثر، نقطه عطفی در کارنامه‌ی او به شمار می‌آید.

طنزسرایان امروز ایران

کتاب «طنزسرایان امروز ایران» _در واقع با عنوان دقیق‌تر «طنزسرایان ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی»_ مجموعه‌ای پژوهشی و ادبی از مرتضی فرجیان و محمدباقر نجف‌زاده بارفروش است، که در سه جلد منتشر شده و هدف آن معرفی زندگی و آثار شاعران و نویسندگان طنزپرداز ایرانی از دوره مشروطه تا آستانه انقلاب اسلامی است.

این مجموعه در قالب «تذکره طنزپردازان» تدوین شده و به بررسی تطبیقی میان نسل‌های مختلف طنزسرایان ایرانی می‌پردازد؛ از نویسندگان و شاعران دوره مشروطه مانند دهخدا و ایرج میرزا تا چهره‌های ادبی و مطبوعاتی نیمه دوم قرن بیستم مانند توفیق، پاک‌نژاد، و پروین اعتصامی.

هر جلد کتاب شامل زندگینامه، تحلیل آثار و نمونه‌هایی از شعرها و نوشته‌های طنزآمیز هر شاعر یا نویسنده است. نویسندگان این اثر کوشیده‌اند طنز را نه‌تنها به‌ مثابه ادبیاتِ خنده، بلکه به عنوان ابزار اجتماعی و فرهنگی برای نقد سیاست، اخلاق و باورهای عمومی بررسی کنند. زبان اثر پژوهشی است و به شیوه‌ای میان «تذکره ادبی» و «تحلیل مطبوعاتی» سامان یافته است. منابع کتاب، عمدتاً از مطبوعات دوره قاجار و پهلوی، اسناد کتابخانه‌ای، و گفت‌وگو با بازماندگان شاعران گردآوری شده‌اند.

انتشارات طنین قلم نخستین چاپ را سال ۱۳۷۰ منتشر کرد، که البته بعدها باز هم تجدید چاپ شد. این مجموعه از نظر گستره تاریخی و دقت اسنادی یکی از جامع‌ترین آثار پژوهشی درباره تاریخ طنز در ایران معاصر به شمار می‌آید و از دیدگاه محققان ادب معاصر، مکمل آثاری نظیر «طنزآوران امروز ایران» (اسدی‌پور و صلاحی) و «در قلمرو طنز فارسی» (ذبیح‌الله صفا) است.

این اثر در حوزه مطالعات ادبیات انتقادی جایگاهی مهم دارد، زیرا نخستین پژوهش چندجلدی است که طنز فارسی را به مثابه شاخه‌ای تاریخ‌مند، با پیش‌زمینه‌های اجتماعی و سیاسی، تدوین کرده است.