در دولت چهاردهم اما برگزاری هدفمند نشست‌های منطقه‌ای در شهرهایی مانند مشهد و شیراز، نویدبخش ظهور رویکردی تازه تحت عنوان «دیپلماسی استانی» شد؛ رویکردی که به خوبی نشان می‌دهد، هر نقطه از ایران به خودی خود یک سفارتخانه است. اجرای این نگاه ابتدا در آبان‌ماه سال گذشته با برگزاری اجلاسیه اکو در مشهد آغاز شد، سپس در قالب برگزاری نشست منطقه‌ای دیپلماسی استانی به شیراز رسید، مهرماه امسال در زنجان انجام شد و طی روزهای اخیر مجددا به مشهد بازگشت؛ شهری که به واسطه حضور بارگاه امام رضا(ع) از یک سو و وجود آرامگاه فردوسی از سوی دیگر، ظرفیت بالایی هم در جذب کشورهای اسلامی و عربی دارد و هم برای کشورهای حوزه ایران بزرگ فرهنگی بسیار جذاب است.

دو روز پایانی مهرماه، شهر مشهد به عنوان قلب تپنده روابط فرهنگی و اقتصادی با آسیای میانه و شبه‌قاره میزبان دومین نشست از سلسله نشست‌های ابتکار راهبردی دیپلماسی استانی شد. در این نشست با در نظر گرفتن ظرفیت عمده خراسان، موضوعات کلیدی ترانزیت و اقتصاد لجستیک، امنیت پایدار و پیوند ناگسستنی معیشت و مرزبانی، دیپلماسی انرژی شامل گاز، برق و سوخت، دیپلماسی آب و محیط زیست، دیپلماسی گردشگری با تمرکز بر زیارت و سلامت و فناوری‌های نوین و دانش‌بنیان مورد بررسی قرار گرفت.

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان در این نشست به روشنی دیپلماسی استانی را تشریح کرد. به بیان وی، سیاست خارجه یک امر حاکمیتی است و اصول و نحوه اجرای آن در مرکز تعیین می‌شود، اما سیاست خارجی بازوهای مختلفی دارد که باید این اصول را اجرا کنند و استان‌ها با ظرفیت‌های غنی خود می‌توانند بازوان مؤثری در مناطق همجوار خود باشند. برای مثال قاچاق کالا و بسیاری از مسائل دیگر مانند تردد مسافر، توسط استان‌ها بهتر نظارت می‌شود. مرزی که از آن کالا و مسافر رد شود، تروریست رد نمی‌شود. باید مرز را با تعاملات مختلف درگیر کنیم؛ در این صورت مرزهای ما امن خواهد شد.

پیش از مشهد، شیراز نخستین میزبان نشست منطقه‌ای دیپلماسی استانی بود. در این نشست نیز وزیر خارجه، سفرای ایران در کشورهای حاشیه خلیج فارس، استانداران پنج استان جنوبی شامل فارس، خوزستان، هرمزگان، بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد و جمعی از نخبگان و فعالان اقتصادی حضور داشتند و هدف پیوند ظرفیت‌های محلی با سیاست خارجی و توسعه روابط اقتصادی با همسایگان را پیگیری کردند. عراقچی در شیراز بر این نکته تاکید کرد که «دیپلماسی استانی به‌هیچ‌وجه به معنای تمرکززدایی از سیاست خارجی کشور نیست، بلکه ابزاری برای تقویت سیاست خارجی ملی محسوب می‌شود».

به این ترتیب اگرچه در دولت‌های پیشین بر سیاست همسایگی تأکید می‌شد، اما آنچه رویکرد دولت فعلی را متمایز می‌کند، نگاه نو و نهادی آن به «تشکیل ستاد دیپلماسی استانی» است تا در کنار ارتباط و تقویت روابط با همسایگان، جایگاه استان‌ها هم در مسیر دیپلماسی تقویت شود. میزبانی هدفمند از نشست‌های منطقه‌ای در کانون‌های تمدنی و مذهبی استانی رویکردی نوین است که خروج از الگوی سنتی و تک‌بعدی دیپلماسی را نشانه رفته و در پی آن است تا با فعال‌سازی و مدیریت هوشمندانه ظرفیت‌های منحصربه‌فرد هر منطقه، از هویت مذهبی و فرهنگی گرفته تا موقعیت‌های اقتصادی و ژئوپلیتیک، آن‌ها را به ابزاری کارآمد برای پیشبرد اهداف کلان ملی و افزایش نقش‌آفرینی ایران در عرصه بین‌الملل تبدیل کند.

با اینکه ظرفیت استان‌ها و کلان شهرهای ایران به تازگی مورد توجه مسئولین قرار گرفته و سال‌ها از آن غفلت شده بود، طی این سال‌ها سایر کشورها مهم‌ترین اجلاس‌های بین‌المللی خود را در شهرهای غیر از پایتخت برگزار می‌کردند. کشورهایی مانند روسیه، چین، مصر و عربستان یا حتی آمریکا نشست‌های مهم بین‌المللی خود را صرفا در مسکو، پکن، قاهره، ریاض و نیویورک برگزار نمی‌کنند، بلکه در شهرهایی غیر از پایتخت همچون سوچی، شانگهای، شرم‌الشیخ، جده و وین میزبان نشست‌های مهم بین‌المللی بودند؛ به گونه‌ای که به عنوان مثال، در عرصه بین‌الملل از شرم‌الشیخ به عنوان نماد دیپلماسی صلح مصر یاد می‌شود.

الگوهای موفق جهانی از شرم‌الشیخ تا وین اثبات می‌کنند که میزبانی دیپلماتیک تنها یک رویداد اداری نیست، بلکه یک «ابزار هوشمند ژئوپلیتیک» برای نمایش قدرت نرم، تقویت اقتصاد منطقه‌ای و ایجاد پیوندهای عمیق‌تر فرهنگی کشور است. حال باید دید این تحرکات برای تقویت دیپلماسی استانی تا کجا ادامه‌دار خواهد بود؟ آیا این حرکت‌ها، نتیجه مطلوبی به دنبال خواهد داشت؟ یک تغییر استراتژیک بلندمدت در مدیریت سیاست خارجی ایران رقم می‌خورد یا صرفا شاهد اقدامات تاکتیکی هستیم؟

روح‌الله اسلامی، عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی در گفت‌وگو با ایسنا به تشریح راه پر پیچ و خم دستیابی به دیپلماسی استانی موفق پرداخت و اظهار کرد: از زمانی که آقای پزشکیان رئیس جمهور شدند و به خصوص پس از جنگ ۱۲ روزه، برای افزودن به اختیارات استان‌ها تلاش شد؛ به صورتی که استان‌ها خودشان بتوانند سیاستگذاری کنند و به گرفتن مجوز از مرکز نیازی نداشته باشند. اما باید توجه داشت تحقق دیپلماسی استانی، نیازمند تدوین سازوکارهای واقعی است. وزارتخانه‌ها اختیارات خود را به استان‌ها و شهرستان‌ها واگذار نمی‌کنند و درگیری نهادی نیز بین سازمان‌ها بالاست. نمی‌توان فقط با حرف زدن ادعای این را داشت که ما دیپلماسی استانی را پیگیری می‌کنیم. به خصوص که ایران روی گسل‌های امنیتی واقع شده و امکان فعال شدن شکاف‌های قومیتی وجود دارد. لذا چنین سیاستی در اجرا و عمل دارای موانع و چالش‌های متعدد است و باید مدل‌های تمرکززدایی مورد توجه قرار گیرد. 

وی با اشاره به اینکه دیپلماسی مفهوم قدیمی خود را از دست داده و نیازمند تجدید نظر در آن هستیم، اضافه کرد: اساسا تنظیم سیاست خارجی و ابزاری به نام دیپلماسی در اختیار حکومت مرکزی قرار دارد. یعنی حتی در کشورهای فدرال، تنظیم سیاست خارجی و مراودات بین‌المللی از طریق حکومت مرکزی انجام می‌شود و این یک اصل حاکمیتی است. اما از ۱۹۹۰ به بعد تغییراتی شروع شده با این اساس که درست است دیپلماسی حاکمیتی است و سیاست خارجی بر پایه منافع ملی در مرکز تعیین می‌شود، اما این نوع دیپلماسی قدیمی، رسمی، سازمانی و نهادی صرفا توسط کارگزاران وزارت خارجه، سفرا، رایزن‌ها، دبیران و وزیر امور خارجه انجام می‌شود، درحالیکه وزارت خارجه نیرویی کم با بودجه محدود دارد و وقت زیادی از مقامات حکومتی به امور مهم و کلان کشور صرف می‌شود.

این تحلیلگر مسائل سیاسی با اشاره به اینکه در مفهوم جدید دیپلماسی، مصالح و منافع ملی در سطح بالا تعریف و به دلیل محدودیت وزارت خارجه در عصر اطلاعات از ظرفیت استانی استفاده می‌شود، افزود: چون سطح سواد مردم افزایش پیدا کرده و در همه جای دنیا جوانان و به خصوص خانم‌ها به تحصیلات عالیه دست یافتند، بسیاری به شهرها مهاجرت کرده‌اند. در هر کشور چند کلانشهر بزرگ وجود دارد که ۸۰ تا ۹۰ درصد مردم در همان کلان‌شهرها ساکن هستند. لذا علاوه بر پایتخت‌ها، کلان‌شهرها قدرت بالایی پیدا کرده‌اند و رسانه‌های قدیم و جدید نظیر شبکه‌های اجتماعی و هوش مصنوعی در این قدرت‌گیری نقش بسزایی ایفا می‌کنند. به این ترتیب مفهوم دیپلماسی و سیاست خارجی دیگر نمی‌تواند شکل قدیم خود را حفظ کند و نیازمند تجدیدنظر است. 

عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی ادامه داد: یکی از تجدیدنظرهای صورت‌گرفته این است که به منظور حفظ منافع ملی، مراودات سطح بالای رئیس‌جمهور و وزارت خارجه در مرکز انجام می‌شود، اما برای اینکه استان‌ها بتوانند ظرفیت‌های خود را به فعل برسانند و در محیط زندگی خودشان سرمایه خارجی، تکنولوژی و مراودات فرهنگی و اقتصادی را توسعه دهند، علاوه بر اینکه در داخل کشور با هم در ارتباط هستند، در سطح بین‌الملل به شکل دیپلماتیکی با کشورهای همسایه و سایر کشورها ارتباط می‌گیرند. به این ترتیب استانداری‌ها، فرمانداری‌ها و شهرداری‌ها می‌توانند این مراودات بین‌المللی را در سطح تکنیکی انجام دهند.

مشهد؛ شهری بین‌المللی در انتظار برنامه‌ریزی

اسلامی با اشاره به پتانسیل شهرهای ایران در راستای پیگیری دیپلماسی استانی، بیان کرد: ما با داشتن ۱۵ همسایه، کشوری پرهمسایه محسوب می‌شویم که با هر یک می‌توانیم مراودات داشته باشیم. ما با دسترسی به آب‌های آزاد، بنادر بین‌المللی، راه‌های طولانی به‌جامانده از ایران باستان مانند جاده ابریشم و کاروانسراهای متعدد کشوری ارتباطی به حساب می‌آییم. متاسفانه این مزیت ارتباطی ۵۰ سال است که از نظرها مغفول مانده و به شبکه‌های انتقالی لوله، نفت، جاده‌های بین‌المللی، راه‌آهن و به خصوص هاب‌های صنعت هوانوردی و فرودگاه‌های بزرگ چندان توجهی نشده است. این در حالی است که امارات و ترکیه به خوبی توانستند این مزیت بین‌المللی و ارتباطی خود را فعال کنند.

وی افزود: در شرایطی که وزارت امور خارجه توان پوشش مسائل ریز و مهم را ندارد و بیشتر باید به مسائلی مانند برجام، مکانیسم ماشه و مراودات سطح ریاست‌جمهوری و وزارت خارجه بپردازد، بهتر است که دیپلماسی در سطح استان‌ها فعال گردد و واحدهای اجرایی استان‌ها وارد عمل شوند. در این راستا کلان‌شهرهایی مانند مشهد، شیراز و تبریز ظرفیت منحصربه‌فردی را فراهم می‌کنند. مشهد و خراسان به لحاظ فرهنگی یکی از پایه‌های تمدنی ایران به حساب می‌آید. وجود بارگاه امام رضا در این شهر آن را به یک قطب اسلامی تبدیل کرده و مشاهیری مانند خواجه نظام‌الملک و خواجه نصیرالدین طوسی، مدارس نظامیه و عطاملک جوینی و دانشگاه فردوسی مشهد جمیعا می‌تواند زمینه مراودات علمی و دانشگاهی وسیعی را در منطقه فراهم کند. همین الان نیز بیشتر دانشجویان خارجی عراق و افغانستان در دانشگاه فردوسی تحصیل می‌کنند.

عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی با اشاره به ظرفیت‌های دیپلماتیک مشهد، بیان کرد: با پیگیری دیپلماسی استانی می‌توان سرمایه خارجی را جذب کرد، زبان فارسی را تقویت و بر اهمیت فرهنگ علمی افزود. باید مراوداتی که در ایران بزرگ فرهنگی در منطقه آسیای مرکزی و افغانستان، تاجیکستان، پاکستان و کشورهای اطرافمان انجام می‌شد را احیا کنیم. لذا مشهد حتی اگر هیچ برنامه‌ریزی برای آن صورت نگیرد، یک شهر بین‌المللی است و از کشورهای مختلف همسایه به آن سفر می‌کنند. اما اگر برنامه‌ریزی برای آن انجام شود، ظرفیت بالایی در مراودات و جذب سرمایه دارد. کارخانه‌های بزرگ، بازارچه‌های محلی، امکانات گردشگری و پزشکی و فعالیت نیروهای متخصص و فوق‌تخصصی در زمینه سلامت و بهداشت آن را در سطح ملی جزو شهرهای مهم کشور تبدیل کرده و اگر با برنامه‌ریزی درست، از سطح ملی فراتر رود، ظرفیت‌های آن بهتر شکوفا می‌شود.

باید به بین‌المللی بودن عادت کنیم

این تحلیلگر مسائل سیاسی با بیان اینکه ما باید به بین‌المللی بودن عادت کنیم، گفت: به منظور افزایش اعتماد به نفس شهرها، تقویت ظرفیت استان‌ها، فعال‌سازی توان فرهنگی خراسان بزرگ، ارتباط‌گیری با مسلمانان، شیعیان و فارسی‌زبانان دنیا و در نهایت تقویت دولت-کشور ایران به منظور پیگیری دیپلماسی استانی ضروری است و باید سیاست‌های لازم تکنیکی در سطح استان‌ها و حتی روستاها پیاده شود، زیرا علاوه بر شهرها، ما روستاهایی داریم که قنات، قلعه، زعفران و پسته دارند و به آن‌ها نقش بین‌المللی می‌دهند.

اسلامی اضافه کرد: اکنون مردم این شهرها و روستاها با سواد هستند، به شبکه‌های ارتباطی اینترنتی متصل اند و می‌توانند تحقیقات خوبی داشته باشند و زادگاه خود را تبلیغ کنند. سطح سواد و فرهنگ افزایش یافته و کافی است استانداری و شهرداری فضاهای بین‌المللی را پوشش دهد تا این ظرفیت عظیم فعال شود. ما باید عادت کنیم به بین‌المللی بودن. اگر فرش، خاویار و پسته از ایران به کشورهای دیگر رفته و ماندگار شده، به دلیل بین‌المللی بودنش است. اگر پدیده‌ای نتواند بین‌المللی شود، از دست خواهد رفت. مطمئنا دیپلماسی استانی با ظرفیت‌های خودش می‌تواند اعتبار بیافریند و اعتبار از دست رفته را بازیابد. اگر شهرها و روستاهای ما بین‌المللی نشوند، به تدریج قنات‌ها، قلعه‌ها، اماکن باستانی، صنایع دستی و سرمایه‌های ملی ما از بین می‌رود، اما اگر بین‌المللی شوند تمامشان بازتولید خواهد شد.

وی تاکید کرد: البته باید دقت داشت دیپلماسی استانی نباید قومیتی شود. قومیت برساخته است و دشمنان ایران در حال تبلیغ آن هستند. سهم‌خواهی‌های محلی و دور شدن از تصویر کلان ایران خطرناک است. دوم اینکه در مراودات بین‌المللی نباید زبان‌ها مشکل‌ساز شوند؛ زبان مادری ما فارسی است و اگرچه در کشورمان گویش‌های ترکی، کردی و... نیز وجود دارد، اما اساس تمام تعاملات ما باید زبان فارسی باشد. سوم اینکه ما نباید از دیپلماسی استانی به عنوان ابزار تبلیغاتی و نمایش استفاده کنیم؛ یعنی این طور نباشد که تعدادی افراد در شهرها جمع شوند و مجددا همان دیپلماسی رسمی را پیاده کنند. هر زمان آثار و ظرفیت‌های ما مانند جذب گردشگر و سرمایه‌گذاری خارجی، بازدید از بناهای تاریخی و فروش محصولات سنتی افزایش یابد، یعنی دیپلماسی استانی موفق عمل کرده وگرنه فقط یک نمایش محسوب می‌شود.

تاکنون دولت چهاردهم در زمینه دیپلماسی استانی موفق عمل کرده است؟ 

این تحلیلگر مسائل سیاسی در تشریح راهکارهای دستیابی به دیپلماسی استانی موفق، اظهار کرد: تاکید بر ایران و منافع ملی کشور، تخصص‌گرایی و علم‌گرایی و اهمیت به هر یک از شهرها باید مدنظر قرار گیرد. ایران مانند یک قاره بزرگ با تاریخ باستانی مستمر است. باید تمام مناطق کشور فعال شود و به آن‌ها بها داد. کوچک‌ترین شهرها و روستاهای ما قابلیت برگزاری مراسم بین‌المللی را دارند. تهران مراودات سطح بالا را هدایت می‌کند، اما در سطح تکنیکی و اجرایی استان‌ها می‌توانند مناسباتی با هر یک از کشورهای همسایه داشته باشند. مثلا مراودات مشهد با عراق و افغانستان خوب است، اما ما می‌توانیم با بسیاری دیگر از کشورها مانند ترکمنستان و آسیای مرکزی ارتباط داشته باشیم. هر یک از استان‌ها، شهرها و روستاهای ما دارای ظرفیت‌های عجیب و غریبی هستند که بسیاری از کشورها هم آن‌ها را ندارند. با بین‌المللی شدن است که ایران توسعه می‌یابد.

عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به موفقیت‌های پیگیری دیپلماسی استانی در دولت چهاردهم، گفت: این دولت به خوبی دریافته که پیگیری این نوع از دیپلماسی تاثیرگذار است و به دنبال راه مناسب برای تحقق بهتر آن می‌گردد. برای پیگیری دیپلماسی استانی باید علمی رفتار کرد، تغییراتی در مصوبات و ساختار حقوقی انجام داد و تلاش کرد دوگانگی حفظ منافع در سطح ملی و از طرف دیگر ایجاد ستون‌های محلی به خوبی مدیریت شود. به نظرم دولت در قدم اول می‌بایست با دانشگاه‌ها ارتباط بگیرد، درگیری بین نهادها در استان‌ها کاهش یابد و مدیریت یکپارچه شهری شکل گیرد، آسیب‌ها شناسایی شود و نیروهای متخصص در این زمینه تربیت شوند تا در نهایت به سمت دیپلماسی استانی به معنای واقعی کلمه سوق پیدا کنیم. به نظر من در حال حاضر نیز این دسته گردهمایی‌های منطقه‌ای در استان‌ها همچنان بر پایه سیاست‌های تمرکزگرا اجرا می‌شود.

انتهای پیام