خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: در دل کویری که سال‌ها با خشکی و کم‌آبی دست‌وپنجه نرم کرده، باغ‌های یزد همچون ریه‌های سبز شهر قد برافراشته‌اند؛ نشانه‌ای از پیوند انسان و طبیعت در اقلیمی که هر قطره آب و هر وجب خاک، حاصل قرن‌ها تلاش و تدبیر است. این باغ‌ها، چه در قالب باغ‌های تاریخی چون دولت‌آباد، و چه در هیبت اراضی کشاورزی حاشیه شهر، تنها چشم‌اندازهایی زیبا نیستند؛ بلکه بخشی از نظام زیستی و فرهنگی یزد به شمار می‌روند که با حیات اقتصادی، سلامت زیست‌محیطی و حتی هویت شهری مردم گره خورده‌اند.

اما امروز این میراث سبز در معرض تهدیدی جدی قرار دارد. توسعه بی‌رویه شهری، تغییر کاربری‌های غیرمجاز، کمبود منابع آبی و افزایش قیمت زمین، در سه دهه اخیر موجب کاهش بیش از ۶۰ درصد از فضاهای سبز شهری شده است؛ آماری که به گفته کارشناسان، زنگ خطری برای آینده اکولوژیکی و اجتماعی شهر است. باغ‌ها و اراضی کشاورزی که روزگاری تکیه‌گاه معیشت و آرامش مردم بودند، اکنون در برابر فشارهای اقتصادی و ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه، یکی پس از دیگری رنگ می‌بازند.

این گزارش با مرور دیدگاه‌های کارشناسان و مسئولان، می‌کوشد تصویری جامع از وضعیت کنونی باغ‌ها و اراضی کشاورزی استان ارائه دهد.

باغ با بوستان‌های شهری متفاوت است

عضو هیئت علمی دانشگاه یزد در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به وضعیت بحرانی باغ‌ها و فضای سبز در این استان گفت: باغ تنها یک فضای سبز تزئینی نیست؛ بلکه اکوسیستمی زنده و طراحی‌شده توسط انسان است که به‌طور مستقیم بر سلامت، رطوبت هوا و موازنه اکولوژیکی شهر اثر می‌گذارد. متأسفانه در سه دهه اخیر روند تخریب باغات در یزد شتاب گرفته و براساس مطالعات میدانی و تصاویر ماهواره‌ای، فضاهای سبز شهری بیش از ۶۳ درصد کاهش یافته‌اند.

احد ستوده اظهار داشت: در تعریف علمی، باغ با پارک و فضای سبز شهری تفاوت بنیادی دارد. پارک‌ها معمولاً بر روی خاک‌های نفوذناپذیر ساخته می‌شوند و بیشتر جنبه تفریحی دارند، اما باغ یک اکوسیستم انسانی‌طراحی‌شده است که هم تولید غذا دارد و هم خدمات اکولوژیکی مانند تلطیف هوا، تعدیل دما، افزایش رطوبت و جذب گردوغبار را ارائه می‌کند.

تأثیر باغات در تنظیم رطوبت هوا و کاهش دما

ستوده با اشاره به موقعیت اقلیمی خاص یزد افزود: شهر یزد در میان اقیانوسی از بیابان‌ها قرار گرفته است؛ منطقه‌ای با کمترین میزان رطوبت نسبی در کشور. در بیشتر ماه‌های سال، رطوبت هوا کمتر از ۳۰ درصد است؛ در حالی که مقدار مطلوب برای سلامت انسان بین ۳۰ تا ۶۰ درصد است. همین خشکی مفرط سبب افزایش بیماری‌های تنفسی، خشکی پوست و اختلالات جسمی می‌شود.

وی تأکید کرد: در چنین شرایطی، باغ‌ها نقش حیاتی دارند؛ درختان از طریق فرایند تبخیر و تعریق، هوا را مرطوب‌تر می‌کنند و به کاهش دمای محیط کمک می‌نمایند. بر اساس اندازه‌گیری‌های میدانی، در محلاتی از یزد که باغ‌ها تخریب شده‌اند، میانگین دمای هوا تا ۱۰ درجه سانتی‌گراد بیشتر از مناطق دارای باغ گزارش شده است.

باغ‌ها سپر طبیعی در برابر گردوغبار و آلودگی هوا

ستوده با اشاره به مطالعات دانشگاه یزد درباره تأثیر باغات در کاهش آلودگی گفت: شهر یزد در زمره مناطق بحرانی از نظر گردوغبار قرار دارد. این پدیده هم منشأ طبیعی دارد و هم انسانی؛ چراکه صنایع اطراف شهر در دشت‌های خشک و بی گیاه گسترش یافته‌اند. ما در پژوهشی که ایستگاه‌های اندازه‌گیری غبار را در نقاط مختلف شهر نصب کردیم، مشاهده کردیم که مناطق دارای باغ، تا چندین برابر آلودگی کمتری نسبت به مناطق فاقد پوشش درختی دارند.

به گفته وی، درختان علاوه بر جذب ذرات معلق و گردوغبار، برخی گازهای آلاینده را نیز جذب می‌کنند و به‌عنوان «فیلتر زنده هوا» عمل می‌نمایند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که تخریب باغات مستقیماً کیفیت هوای شهر را تهدید می‌کند.

کاهش ۶۳ درصدی فضاهای سبز شهری

این عضو هیئت علمی ادامه داد: در مقایسه تصاویر ماهواره‌ای سال‌های ۱۳۷۰ با ۱۳۹۸، مشخص شد که سطح فضای سبز شهری یزد – شامل باغات و سایر فضاهای سبز – بیش از ۶۳ درصد کاهش یافته است. این رقم بسیار نگران‌کننده است، زیرا در استانداردهای شهری، سرانه فضای سبز باید بین ۲۰ تا ۲۵ متر مربع برای هر نفر باشد؛ اما یزد اکنون فاصله قابل‌توجهی از این حداقل دارد.

وی افزود: مطالعات جدیدتر که از سال ۱۳۹۸ به بعد انجام شده، نشان می‌دهد این روند تخریب نه‌تنها متوقف نشده، بلکه تسریع نیز شده است. افزایش قیمت زمین و توسعه بی‌رویه ساخت‌وساز در نواحی پیرامونی شهر از عوامل اصلی این پدیده است.

راهکارهای احیای باغات؛ تجربه جهانی و پیشنهاد محلی

ستوده با اشاره به تجربه کشورهای پیشرفته در حفظ فضاهای سبز شهری گفت: در بسیاری از کشورها، حفظ باغ‌ها و اراضی کشاورزی داخل شهرها در قالب سیاست‌هایی چون خرید حق توسعه یا تملک سبز اجرا می‌شود. به این معنا که شهرداری‌ها یا دولت، مالکیت زمین را در اختیار مالک باقی می‌گذارند، اما حق تغییر کاربری را خریداری می‌کنند تا از تبدیل باغ به ساختمان جلوگیری شود.

وی ادامه داد: در یزد نیز می‌توان از همین الگو استفاده کرد. به‌جای صرف هزینه‌های هنگفت برای ایجاد فضای سبز جدید در زمین‌های فقیر و بی‌حاصل، بهتر است همین بودجه‌ها صرف احیای باغ‌های موجود شود. خاک باغات سنتی شهر یزد از حاصلخیزترین خاک‌هاست و با اندکی حمایت مالی و مدیریتی می‌توان آن‌ها را دوباره فعال کرد.

ستوده تأکید کرد: یکی از اقدامات مؤثر، مشارکت شهرداری در آبرسانی، تأمین کود و نگهداری درختان است. این حمایت‌ها می‌تواند در قالب طرح‌های مشارکتی بین مالکان و شهرداری انجام شود تا ضمن حفظ باغ، شهر نیز از خدمات اکولوژیکی آن بهره‌مند گردد.

باغ؛ میراث فرهنگی و زیستی یزد

ستوده در پایان گفت: باغ فقط بخشی از طبیعت نیست، بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی یزد است. باغ فین، دولت‌آباد، و حتی باغ‌های محلی کوچک هرکدام نشانه‌ای از پیوند انسان و طبیعت در اقلیم خشک کویر هستند. امروز اگر این باغ‌ها از بین بروند، در واقع بخشی از حافظه تاریخی و زیست‌محیطی یزد را از دست داده‌ایم.

وی خاطرنشان کرد: حفظ باغ‌ها نه تنها وظیفه قانونی و زیست‌محیطی، بلکه مسئولیت اخلاقی ما در برابر نسل‌های آینده است. باید اجازه ندهیم شهری که با قنات و باغ معنا پیدا کرده، در میان ساختمان‌ها و سیمان محو شود.

صیانت از باغ‌های یزد؛ اولویت اصلی مدیریت شهری یزد برای حفظ هویت سبز شهر

عضو شورای شهر یزد در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با تأکید بر اهمیت حفظ باغ‌ها و اراضی کشاورزی شهر گفت: حفظ منابع طبیعی و افزایش سرانه فضای سبز از مهم‌ترین وظایف شهرداری و شورای شهر است. در شرایطی که یزد به‌عنوان شهری صنعتی با کمبود منابع آبی و فشارهای توسعه‌ای مواجه است، تداوم حیات باغ‌ها نه‌تنها یک ضرورت زیست‌محیطی بلکه ضامن سلامت شهروندان به شمار می‌رود.

فاطمه زارع با اشاره به اقدامات شورای شهر در این زمینه اظهار کرد: در کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر، کارگروهی ویژه با عنوان صیانت از باغ‌ها تشکیل شده که مأموریت آن شناسایی، پلاک‌کوبی و شناسنامه‌دار کردن باغ‌هاست. این طرح با همکاری سازمان سیما و منظر شهری آغاز شده و تا امروز بیش از ۱۰۴۰ باغ شناسایی و حدود ۶۲۰ باغ شناسنامه‌دار شده‌اند. این روند همچنان در حال ادامه است.

به گفته زارع، هدف از این طرح، حفظ وضعیت موجود باغ‌ها و جلوگیری از تخریب تدریجی آنهاست. شورا و شهرداری یزد هم‌زمان با فرآیند شناسایی، درصدد توسعه فضای سبز و ایجاد دسترسی به منابع آبی پایدار هستند. در همین راستا، کمیته آب در زیرمجموعه کمیسیون محیط‌زیست شکل گرفته تا با بهره‌گیری از نظر اساتید و متخصصان، راهکارهای علمی برای تأمین آب پایدار باغات ارائه کند.

زارع با تأکید بر ضرورت بازدارندگی قانونی در برابر تخریب باغ‌ها تصریح کرد: در کمیسیون ماده هفت، جریمه‌ها و احکام قضائی برای قطع درختان و تغییر کاربری اراضی صادر می‌شود، اما هنوز بازدارندگی کافی ندارد. بعضی مالکان به‌دلیل مشکلات اقتصادی، کمبود آب یا هزینه سنگین نگهداری باغ‌ها، تمایل به تخریب و ساخت‌وساز دارند. باید در کنار برخورد قانونی، مشوق‌هایی هم برای حفظ باغ‌ها در نظر گرفته شود.

وی افزود: ما در شورای شهر به دنبال طراحی بسته‌های تشویقی هستیم؛ از جمله کمک به آبرسانی، تأمین کود و سایر نیازهای نگهداری درختان برای مالکان باغ‌ها. در برخی موارد نیز شهرداری اقدام به تملک باغ‌های در معرض تخریب کرده است. برای نمونه، باغ خیرآباد به‌منظور ایجاد بوستان بانوان توسط شهرداری خریداری شد که این اقدام یکی از خروجی‌های مثبت کارگروه صیانت از باغ‌هاست.

عضو شورای شهر یزد با اشاره به نقش آگاهی‌بخشی عمومی خاطرنشان کرد: آموزش و فرهنگ‌سازی شهروندی از مؤلفه‌های اساسی در حفاظت از باغ‌هاست. بسیاری از مالکان اطلاع دقیقی از فرآیندهای قانونی ندارند و پیش از هرگونه تصمیم به تخریب یا تغییر کاربری باید از مشاوره شهرداری استفاده کنند. اطلاع‌رسانی مؤثر می‌تواند از بروز بسیاری از تخلفات جلوگیری کند.

زارع همچنین با انتقاد از برخی رویه‌های قضائی در پرونده‌های مرتبط با تخریب باغ‌ها گفت: آرایی که در این زمینه صادر می‌شود باید جنبه بازدارندگی واقعی داشته باشد تا افراد متخلف احساس نکنند جریمه نقدی راهی برای رهایی از مسئولیت است. در کنار برخورد قانونی، همکاری نهادهای مختلف از جمله مسکن و شهرسازی، منابع طبیعی و دستگاه قضائی ضروری است تا باغ‌ها به‌جای تخریب، در جهت منافع عمومی و توسعه شهری پایدار مورد استفاده قرار گیرند.

وی ادامه داد: تجربه نشان داده است که برخی مالکان باغ‌ها به دلیل کهولت سن یا ناتوانی در تأمین هزینه‌ها حاضر به واگذاری باغ خود به شهرداری هستند. در چنین مواردی، می‌توان از طریق خریداری باغ و تبدیل آن به بوستان عمومی، هم فضای سبز را حفظ کرد و هم به نیازهای شهری پاسخ داد.

زارع با قدردانی از عملکرد سازمان سیما و منظر شهری در تابستان گذشته گفت: در گرمای شدید تابستان، همکاران ما توانستند با استفاده از روش‌های خلاقانه، آبیاری فضاهای سبز را مدیریت کنند. این اقدام نشان داد که حتی با کمبود منابع، می‌توان با برنامه‌ریزی درست، از فضای سبز موجود محافظت کرد.

به گفته وی، شورای شهر یزد در دوره جدید تلاش دارد ضمن ارتقای کیفیت فضای سبز، از تخریب باغ‌ها به‌عنوان ریه‌های تنفسی شهر جلوگیری کند. زارع افزود: اگرچه مشکلات اقتصادی و کمبود آب از عوامل اصلی تهدید باغ‌ها به شمار می‌رود، اما با مشارکت شهروندان و حمایت نهادهای اجرایی، می‌توان امید داشت که باغ‌های یزد به‌عنوان بخشی از هویت تاریخی و زیست‌محیطی این شهر، برای نسل‌های آینده حفظ شوند.

صیانت از باغات یزد؛ خاکی که هزار سال ساخته شد، نباید در چند روز نابود شود

مدیر امور اراضی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به اهمیت حفظ باغات و اراضی کشاورزی این استان کویری، گفت: حفظ و صیانت از زمین‌های کشاورزی و باغی نه‌تنها یک وظیفه قانونی بلکه ضرورتی حیاتی برای آینده زیست‌محیطی و انسانی یزد است.

مجتبی آغاز اظهار داشت: قانون «حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ‌ها» از سال ۱۳۷۴ و اصلاحیه آن در سال ۱۳۸۵، به‌طور مشخص برای جلوگیری از تخریب باغات و تغییر کاربری غیرمجاز تدوین شد. طبق این قانون، تمام اراضی زراعی و باغی در محدوده حریم شهرها و خارج از آن، تحت نظارت وزارت جهاد کشاورزی قرار دارند و هرگونه تغییر کاربری بدون مجوز رسمی ممنوع است.

آغاز افزود: محدوده‌های شهری و روستایی طبق قانون «تعاریف محدوده شهر و روستا» مصوب سال ۱۳۸۴ تعیین شده و حفاظت از باغ‌ها درون محدوده شهرها برعهده شهرداری و در محدوده روستاها برعهده دهیاری و بخشداری است. اما اراضی و باغات خارج از این محدوده‌ها در اختیار جهاد کشاورزی و مدیریت امور اراضی قرار دارند.

به گفته وی، در استان یزد حدود ۹۳ هزار و ۷۱۰ هکتار باغ وجود دارد که تنها ۱.۲ درصد از مساحت استان را تشکیل می‌دهد؛ این در حالی است که بیش از ۲.۷ میلیون هکتار بیابان و ۴.۵ میلیون هکتار مرتع فقیر در استان وجود دارد. آغاز تأکید کرد: در چنین شرایط اقلیمی شکننده‌ای، حتی یک وجب از خاک زراعی و باغی، سرمایه‌ای ملی است که باید از آن محافظت شود.

مقابله قانونی و نظارت میدانی

مدیر امور اراضی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد با اشاره به سازوکارهای قانونی موجود برای جلوگیری از تغییر کاربری گفت: در ماده یک قانون حفظ کاربری اراضی آمده است که هرگونه تغییر کاربری ممنوع است مگر در موارد ضروری که با نظر کمیسیون مربوطه تأیید شود. این کمیسیون متشکل از نماینده معاون عمرانی استاندار، رئیس سازمان جهاد کشاورزی و سایر اعضای مرتبط است.

وی ادامه داد: ما سامانه‌ای ملی به نام ۱۳۱ داریم که مردم می‌توانند هرگونه تغییر کاربری یا تخریب باغ را در آن گزارش دهند. این گزارش‌ها مستقیماً در وزارت جهاد ثبت و به استان‌ها ارجاع می‌شود. یگان حفاظت اراضی با هماهنگی دادستان و نیروی انتظامی، در صورت مشاهده جرم در حال وقوع، بلافاصله وارد عمل می‌شود.

آغاز در بیان آمار سال گذشته گفت: در سال ۱۴۰۳ حدود ۱,۹۰۰ مورد تغییر کاربری غیرمجاز در استان شناسایی شد که نزدیک به ۵۲ درصد آن مربوط به شهرستان تفت بود. از این تعداد، حدود ۱,۱۰۰ پرونده با دستور قضائی و همکاری مردم به وضعیت اولیه بازگردانده شد.

قانون سختگیرانه، اما بی‌اثر در محدوده شهر

آغاز یکی از مهم‌ترین چالش‌ها را خلأ قانونی در محدوده شهرها دانست و گفت: قانون حفظ کاربری در محدوده شهرها اعمال نمی‌شود. به همین دلیل، حفاظت فیزیکی باغات شهری بر عهده شهرداری است، اما شهرداری‌ها به‌دلیل نبود منابع مالی و ابزار بازدارنده مؤثر، در عمل با مشکل روبه‌رو هستند.

وی با اشاره به این‌که جریمه‌های فعلی بازدارنده نیستند افزود: طبق قانون، هر فردی که بدون مجوز باغ را تخریب یا تغییر کاربری دهد، باید سه برابر ارزش زمین جریمه پرداخت کند و بنا نیز قلع و قمع شود. با این حال در عمل، در محدوده شهری اجرای این احکام با ضعف روبه‌روست و همین موضوع سبب تشدید تخلفات شده است.

خاک، میراث هزارساله مردم یزد

مدیر امور اراضی استان با تأکید بر اهمیت حفظ خاک گفت: یک سانتی‌متر خاک زراعی در طول ۷۰۰ سال تشکیل می‌شود. مردم یزد طی قرن‌ها با قنات و کشاورزی سنتی، خاک این منطقه را غنی کرده‌اند. اکنون اگر این باغ‌ها از بین بروند، دیگر قابل احیا نیستند.

وی افزود: خاک‌های کشاورزی از کلاس یک تا شش طبقه‌بندی می‌شوند. خاک‌های کلاس یک و دو، حاصلخیزترین خاک‌ها هستند و هرگونه تغییر کاربری در این اراضی به‌شدت ممنوع است. تخریب این خاک‌ها نه‌تنها آسیب اقتصادی بلکه فاجعه زیست‌محیطی است.

آغاز با اشاره به تأثیر درختان در تعدیل هوا گفت: هر درخت بالغ سالانه بیش از ۱۰۰ کیلوگرم اکسیژن تولید می‌کند و با جذب گازهای گلخانه‌ای، هوا را تصفیه می‌کند. در شهری صنعتی چون یزد، هر باغ می‌تواند یک کارخانه طبیعی تولید اکسیژن باشد.

لزوم همکاری نهادها و مردم

وی در ادامه از ضرورت همکاری شهرداری، مسکن و شهرسازی و دستگاه قضائی برای حفظ باغات سخن گفت و بیان کرد: شهرداری باید اولویت تملک باغ‌های در حال تخریب را در دستور کار قرار دهد. با حمایت استانداری و کمیسیون عمرانی، تاکنون چند باغ در یزد از جمله در منطقه خیرآباد شناسایی و در مسیر تبدیل به بوستان عمومی قرار گرفته‌اند.

آغاز همچنین از مردم خواست پیش از هرگونه خرید یا ساخت‌وساز در اراضی کشاورزی، وضعیت کاربری زمین را در سامانه پنجره واحد زمین استعلام کنند. او افزود: «این سامانه برای جلوگیری از فریب خریداران و پیشگیری از تغییر کاربری غیرقانونی ایجاد شده است.

هشدار نسبت به آینده خاک و باغات یزد

مدیر امور اراضی یزد در پایان تأکید کرد: خاک و باغات، میراث نسل‌های گذشته و ذخیره حیاتی نسل‌های آینده‌اند. تخریب آن‌ها نه‌تنها چهره شهر را از بین می‌برد بلکه اکوسیستم و هوای قابل تنفس را نابود می‌کند. امروز وظیفه ماست که با نظارت، قانون‌مداری و همکاری مردمی، اجازه ندهیم خاکی که هزار سال ساخته شده، در چند روز از بین برود.

حفظ ریه‌های تنفسی شهر با همراهی عمومی

نگاهی به وضعیت باغ‌ها و اراضی کشاورزی یزد نشان می‌دهد که تخریب باغ‌ها نه تنها کیفیت هوا، تعادل اکولوژیکی و سرانه فضای سبز شهر را تهدید می‌کند، بلکه هویت تاریخی و فرهنگی یزد را نیز در معرض فراموشی قرار می‌دهد. هر درخت و هر وجب خاک حاصلخیز، حاصل تلاش نسل‌هاست و از دست دادن آن، هزینه‌ای است که تنها فردا پرداخت خواهد شد.

کارشناسان و مسئولان تأکید دارند که راهکارهای مؤثر برای حفاظت از باغ‌ها و اراضی کشاورزی، نیازمند هماهنگی میان نهادهای اجرایی، شوراهای شهری و مشارکت فعال مردم است. اقداماتی مانند شناسنامه‌دار کردن باغ‌ها، تملک باغ‌های در معرض تخریب، ارائه بسته‌های تشویقی برای مالکان، و آموزش عمومی، می‌توانند ضمن بازدارندگی از تخریب، امکان احیای باغ‌ها را فراهم کنند. تجربه جهانی نیز نشان می‌دهد که حفظ باغ‌ها به جای ایجاد فضای سبز جدید، هم اقتصادی‌تر و هم پایدارتر است.

همزمان، توجه به وضعیت اراضی کشاورزی و توسعه کشاورزی پایدار، برای تأمین معیشت و امنیت غذایی استان حیاتی است. باغ‌ها و زمین‌های زراعی یزد، با ظرفیت محدود آب و خاک فقیر، هرگونه سوءمدیریت را به سرعت حس می‌کنند. بنابراین، تصمیم‌گیری‌های کوتاه‌مدت و توسعه بدون برنامه، می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری ایجاد کند.

به نظر می‌رسد که حفظ باغ‌ها و اراضی کشاورزی، بیش از هر زمان دیگری نیازمند سیاست‌گذاری هوشمند، پایش میدانی مستمر و همراهی عمومی است. اگر امروز برای حفاظت و احیای این میراث طبیعی و فرهنگی اقدام کنیم، فردا می‌توانیم شهری سبز، زنده و با هویتی پایدار تحویل نسل‌های آینده دهیم؛ شهری که در آن، تاریخ، طبیعت و زندگی مردم با هم پیوندی مستحکم خواهند داشت.