خبرگزاری مهر -گروه استان‌ها: ایلام با اقلیم کوهستانی، تنوع ارتفاعی و بارش‌های فصلی، یکی از خاستگاه‌های طبیعی گیاهان دارویی در کشور به‌شمار می‌رود که این ویژگی باعث شده دامنه‌های زاگرس و ارتفاعات کبیرکوه، زیستگاه گونه‌هایی ارزشمند و بومی باشند که در هیچ نقطه‌ای از ایران با این تراکم و تنوع یافت نمی‌شوند.

از باریجه و موسیر گرفته تا آویشن، ریواس، کنگر، کلپوره و گل‌گاوزبان، هرکدام نه‌تنها در طب سنتی و درمان‌های بومی جایگاه دارند، بلکه در صنایع دارویی، غذایی و حتی صادراتی نیز ظرفیت بالایی برای فرآوری و ارزش‌افزایی دارند؛ همین تنوع زیستی نیز ایلام را به یکی از قطب‌های بالقوه در حوزه‌ی گیاهان دارویی تبدیل کرده است.

اما این ظرفیت طبیعی در سال‌های اخیر با تهدیدی جدی روبه‌رو شده، چرا که برداشت‌های بی‌رویه، غیراصولی و گاه سوداگرانه از این گیاهان، بدون در نظر گرفتن زمان مناسب، روش صحیح یا ظرفیت باززایی گونه‌ها، به تخریب تدریجی زیست‌بوم‌های حساس منجر شده است.

در بسیاری از مناطق، افراد به‌جای چیدن برگ یا ساقه، کل گیاه را از ریشه جدا می‌کنند که این رفتار نه‌تنها چرخه طبیعی رشد را مختل می‌کند، بلکه موجب فرسایش خاک، کاهش پوشش گیاهی و تهدید تنوع زیستی می‌شود و در بلندمدت، گونه‌هایی که هزاران سال در این اقلیم شکل گرفته‌اند، در معرض نابودی قرار می‌گیرند.

از سوی دیگر، افزایش تقاضا در بازارهای غیررسمی و نبود نظارت کافی، باعث شده که برخی گونه‌ها به‌صورت انبوه و بی‌ضابطه برداشت شوند که این روند نه‌تنها به منابع طبیعی آسیب می‌زند، بلکه فرصت‌های توسعه‌ی پایدار را نیز از جوامع محلی سلب می‌کند.

در چنین شرایطی، رسیدگی به این مسئله نیازمند نگاهی چندجانبه و مسئولانه است؛ چرا که حفاظت از گیاهان دارویی تنها با ممنوعیت یا برخورد قضائی ممکن نیست، بلکه باید با آموزش جوامع محلی، ارائه مجوزهای اصولی، حمایت از کشت جایگزین و تقویت نظارت میدانی همراه شود.

همزمان، آگاهی‌بخشی عمومی درباره ارزش این گیاهان، خطرات برداشت نادرست و نقش مردم در حفاظت از منابع طبیعی باید در اولویت قرار گیرد تا بتوان با مشارکت همگانی، از نابودی تدریجی این سرمایه زیستی جلوگیری کرد و آن را به فرصتی پایدار برای توسعه‌ی منطقه‌ای تبدیل ساخت.

زیست‌بوم ایلام زیر فشار برداشت‌های غیراصولی

کارشناس منابع طبیعی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: در زیست‌بوم‌های نیمه‌خشک و کوهستانی مانند ایلام، گیاهان دارویی نه‌تنها بخشی از تنوع زیستی محسوب می‌شوند، بلکه نقش مهمی در پایداری اکولوژیک، چرخه‌های غذایی و تعادل خاک دارند و به‌دلیل سازگاری با شرایط اقلیمی منطقه، این گونه‌ها اغلب دارای ترکیبات فعال منحصربه‌فردی هستند که در صنایع دارویی و درمان‌های سنتی کاربرد گسترده‌ای دارند.

نگار نصرتی افزود: در خصوص برداشت بی رویه گیاهان دارویی، افزود: برداشت بی‌رویه از گیاهان دارویی، به‌ویژه در فصل‌های رشد و گل‌دهی که در سال‌های اخیر رواج چشمگیری داشته، موجب اختلال در چرخه طبیعی باززایی می‌شود و زمانی که گیاه به‌جای چیده‌شدن اصولی، از ریشه جدا شود، نه‌تنها امکان بازگشت آن در سال‌های بعد از بین می‌رود، بلکه ساختار خاک نیز آسیب می‌بیند و این آسیب در مناطق کوهستانی با شیب بالا، می‌تواند به فرسایش شدید، کاهش نفوذپذیری خاک و افت پوشش گیاهی منجر شود که در بلندمدت، پایداری اکولوژیک منطقه را با خطر جدی مواجه می‌سازد.

نصرتی تصریح کرد: از منظر اکولوژیک، حذف ناگهانی گونه‌های دارویی از رویشگاه‌های طبیعی، زنجیره تعاملات بین گیاه، خاک، حشرات گرده‌افشان و سایر گونه‌های وابسته را مختل می‌کند و این اختلال می‌تواند به کاهش تنوع زیستی، افزایش فرسایش و حتی تغییر در ساختار پوشش گیاهی منطقه منجر شود؛ به‌ویژه در مناطقی که پوشش گیاهی نقش حفاظتی در برابر رواناب و سیلاب دارد و حذف آن‌ها می‌تواند شدت و فراوانی آسیب‌های محیطی را افزایش دهد.

وی ادامه داد: برای جلوگیری از تخریب زیست‌بوم‌های دارویی، لازم است بهره‌برداری از این منابع تحت ضوابط علمی و نظارت مستمر انجام شود که این نظارت باید شامل تعیین ظرفیت برداشت، زمان مناسب چیدن، آموزش جوامع محلی و پایش دوره‌ای رویشگاه‌ها باشد تا بتوان از فشار انسانی بر گونه‌های حساس کاست و همزمان با توسعه کشت جایگزین و ایجاد بازارهای مجاز، مسیر بهره‌برداری مسئولانه را هموار کرد و این منابع طبیعی را به فرصت پایدار برای توسعه منطقه‌ای تبدیل کرد.

۳۵۰ گونه گیاهی در معرض تهدید انسانی

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری ایلام در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: استان ایلام با پوشش انبوهی از جنگل‌های بلوط زاگرس و رویش ده‌ها گونه دارویی، یکی از زیست‌بوم‌های ارزشمند غرب کشور به‌شمار می‌آید و تاکنون بیش از ۳۵۰ گونه‌ی گیاهی دارویی، خوراکی و صنعتی در این استان شناسایی شده است؛ گونه‌هایی که نه‌تنها در طب سنتی و صنایع دارویی کاربرد دارند بلکه بخشی از هویت زیستی و اقتصادی منطقه را شکل داده‌اند.

یاسم خانمحمدیان افزود: با این حال، برداشت‌های بی‌ضابطه از گیاهان دارویی و جنگلی در سال‌های اخیر، پوشش گیاهی استان را با تهدید جدی مواجه کرده است؛ تهدیدی که فراتر از تخریب سطحی، به فرسایش خاک، نابودی ریشه‌ها و برهم‌خوردن تعادل زیستی رویشگاه‌های زاگرس منجر شده و در صورت تداوم، می‌تواند به کاهش تنوع طبیعی و از دست رفتن ذخایر ژنتیکی منجر شود.

خانمحمدی تصریح کرد: بر اساس ضوابط منابع طبیعی، بهره‌برداری از این گونه‌ها تنها با اخذ مجوز رسمی از اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مجاز است و هرگونه برداشت، حمل یا فروش بدون مجوز، تخلف محسوب می‌شود؛ تخلفی که نه‌تنها به نابودی تدریجی گونه‌های بومی منجر می‌شود بلکه فرصت‌های توسعه پایدار را نیز از جوامع محلی سلب می‌کند.

وی ادامه داد: این قانون شامل تمامی گونه‌های مرتعی و دارویی ارزشمند استان می‌شود؛ از آنغوزه شیرین، باریجه، کلپوره، کنگر، ریواس، موسیر، آویشن، چای چوپان، سریش، بومادران، زیره سیاه، وشاء و کتیرا گرفته تا میوه‌ها و گل‌های درختان جنگلی مانند بادام کوهی، بنه، زرشک وحشی، سماق، زالزالک و نسترن وحشی که هرکدام بخشی از چرخه‌ی زیستی منطقه را تشکیل می‌دهند و حفاظت از آن‌ها نیازمند همکاری همگانی است.

وی افزود: در همین راستا، شهروندان در صورت مشاهده‌ی تخلف یا برداشت غیرمجاز، می‌توانند از طریق تماس با شماره ۱۵۰۴ (کد امداد جنگل و مرتع) یا سامانه ملی اطلاع‌رسانی منابع طبیعی به شماره ۱۳۹، موارد را گزارش دهند تا با مشارکت همگانی، از نابودی سرمایه‌های زیستی استان جلوگیری شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری ایلام در پایان گفت: منابع طبیعی، میراث سبز نسل‌های گذشته است و تنها با رعایت قوانین، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و مشارکت فعال مردم می‌توان آن را برای فرزندان آینده حفظ کرد؛ چرا که حفاظت از این ذخایر، نه‌تنها وظیفه‌ی قانونی بلکه مسئولیتی اخلاقی در برابر طبیعت و تاریخ منطقه است.

همانطور که گفته شد برداشت بی‌رویه از گیاهان دارویی، طبیعت ایلام را به مرز فرسایش و نابودی کشانده؛ از این رو حفظ این میراث امری ضروری بوده و نیازمند قانون‌مندی و همراهی مردم و مسئولان مربوطه می‌باشد.