به گزارش خبرنگار مهر، در راستای اجرای ماده ۴ «سند ملی توسعه علوم و فناوری نانو» مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و به منظور پیاده‌سازی مأموریت‌های ویژه ذیل حوزه‌های صنعتی اولویت‌دار جهت ارتقای اثربخشی اقتصادی-اجتماعی فناوری نانو، برنامه‌ها و اقدامات مختلفی در سال ۱۴۰۳ انجام شده است که در ادامه به آن‌ها پرداخته می‌شود.

سیاست‌های مأموریت گرا در مسیر توسعه فناوری

در جهان امروز، فناوری نه‌تنها موتور محرک رشد اقتصادی به‌شمار می‌رود، بلکه عاملی بنیادین در ارتقای بهره‌وری و خلق ارزش‌افزوده است. از همین‌رو، توسعه توانمندی‌های فناورانه همواره یکی از محورهای اصلی سیاست‌گذاری کشورها بوده است. دولت‌ها برای دستیابی به اهداف کلان خود در حوزه علم، فناوری و نوآوری، از مجموعه‌ای متنوع از سیاست‌ها بهره می‌برند که به‌طور کلی در دو دسته اصلی جای می‌گیرند:

۱. سیاست‌های کارکردی یا اشاعه‌گرا که هدف آن‌ها افزایش ظرفیت‌های نوآوری، تقویت زیرساخت‌های علمی و بهبود کلی نظام علم و فناوری است.
۲. سیاست‌های هدفمند یا مأموریت‌گرا که با تمرکز بر مسائل راهبردی و چالش‌های اولویت‌دار، از پژوهش و فناوری‌های خاص حمایت می‌کنند.

سیاست‌های مأموریت‌گرا نمایانگر نسلی نو از سیاست‌های نوآوری هستند؛ نسلی که در پاسخ به نیازهای پیچیده و چندلایه دنیای امروز شکل گرفته است. تاکنون شش نسل از رویکردهای سیاست‌گذاری نوآوری در عرصه جهانی پدید آمده‌اند؛ از مدل خطی دهه ۱۹۴۰ گرفته تا سیاست‌های مأموریت‌گرای نوین در دهه‌های اخیر. این تحولات نظری نشان‌دهنده رشد تدریجی درک ما از نوآوری و علل شکست آن هستند؛ تحولات که به‌مرور، نقش دولت را در هدایت و پشتیبانی از نوآوری برجسته‌تر کرده‌اند.

در عصر حاضر، سیاست‌های مأموریت‌گرا بیش از هر زمان دیگری در کانون توجه قرار گرفته‌اند. این سیاست‌ها بر پایه تعاریف مأموریت‌هایی روشن، الهام‌بخش، هوشمندانه و قابل اجرا بنا شده‌اند؛ مأموریت‌هایی که نه‌فقط بر حل مسائل بزرگ و پیچیده متمرکز هستند، بلکه می‌توانند حرکت نظام نوآوری را در مسیر توسعه‌ای پایدار و هدفمند سامان‌دهی کنند. این سیاست‌ها پیوندی معنادار میان علم، فناوری و نیازهای واقعی جامعه برقرار می‌سازند و نوآوری را به نیرویی تحول‌آفرین بدل می‌کنند.

مأموریت گرایی به عنوان رویکردی نوین در دهه سوم پیشرفت فناوری نانو در کشور

طی دو دهه گذشته، سیاست ستاد توسعه فناوری‌های نانو، توسعه همه‌جانبه فناوری نانو و تبدیل ایران به یکی از کشورهای پیشرو در این حوزه بوده است. این سیاست، سیاستی اشاعه‌گرا بوده که به شکل‌گیری بوم‌سازگان فناوری نانو در کشور منجر شده است. مهم‌ترین پایه‌ها و محورهای این سیاست را می‌توان توسعه منابع انسانی متخصص، توسعه زیرساخت‌های پژوهشی و آزمایشگاهی، بازارسازی برای محصولات نانو، توسعه همکاری‌های بین‌المللی و فرهنگ‌سازی و ترویج عمومی در حوزه فناوری نانو عنوان کرد.

این ستاد اکنون در دهه سوم عمر خود قرار دارد و مطابق با «سند ملی توسعه علوم و فناوری نانو» درصدد است تا نوعی سیاست نوآوری مأموریت‌گرا را برای توسعه فناوری نانو در کشور پیش بگیرد. سیاستی که می‌توان آن را ریل‌گذاری جدید در عرصه سیاست‌گذاری فناوری نانو نامید.

تعیین ۵ حوزه اولویت‌دار و ۱۱ مأموریت ویژه برای ارتقای اثربخشی اجتماعی-اقتصادی فناوری نانو در سند مذکور (جدول ۱)، به معنای سوق دادن نوآوری‌های فناورانه به سمت حل کلان‌چالش‌های ملی از جمله ناترازی انرژی، ناترازی آب و … است؛ سیاستی جهت‌دهنده که همکاری و هماهنگی با دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های دولتی را برای تحقق مأموریت‌ها می‌طلبد.

مأموریت‌ها در واقع، مسائل یا نیازهای هدف‌گذاری‌شده‌ای هستند که جهت‌گیری مشخصی را برای تلاش‌های نوآورانه ترسیم می‌کنند. جهت‌گیری و هدف‌مندی، دو ویژگی اساسی مأموریت‌هاست که آن‌ها را از سایر ابتکارات سیاسی در حوزه پژوهش و نوآوری متمایز می‌کند.

اگر در دو دهه گذشته، هموارسازی زمین بازی نانو برای حضور بازیگران خصوصی و دولتی، یکی از محورهای کلیدی سیاست‌گذاری بوده است، در دهه پیش رو، مداخله هدفمند ستاد در جهت‌دهی به مسیر توسعه فناوری و نوآوری، رکن اساسی سیاست‌گذاری حوزه نانو خواهد بود؛ و این یعنی شیب‌دار کردن زمین بازی برای هدایت نوآوری به سمت اولویت‌ها و حل مشکلات و مسائل ملی.

جدول -۱ حوزه‌های صنعتی اولویت دار و مأموریت‌های ویژه ذیل آنها برای ارتقای اثرگذاری اقتصادی - اجتماعی فناوری نانو در ایران

ستاد توسعه فناوری نانو در سال ۱۴۰۳، ۱۱۹ پروژه مرتبط با مأموریت‌های ویژه را تحت حمایت قرار داده است که معادل ۴۹.۸ درصد از کل پروژه‌های توسعه فناوری و محصول است. تعداد و سهم پروژه‌های مأموریت‌گرا به تفکیک هر مأموریت در نمودار ۱ نشان داده شده است. همان‌گونه که در این نمودار مشاهده می‌کنید، مأموریت مرتبط با کشاورزی و تأمین غذا بیشترین سهم (۲۰ درصد) را داشته و پروژه‌های ماموریت گرا در حوزه‌های آب و پساب و نفت و گاز و پتروشیمی در رتبه‌های بعدی قرار گرفته اند.

همچنین مأموریت مرتبط با محیط‌زیست‌یابی کمترین سهم (۱ درصد) از پروژه‌های مأموریت‌گرا را به خود اختصاص داده‌اند.

همچنین میزان رشد این پروژه‌ها در مقایسه با سال ۱۴۰۲ به تفکیک هر مأموریت در نمودار ۲ بیان شده است که بر اساس آن، مأموریت مرتبط با آلودگی هوا بیشترین رشد مثبت (+۲۶۷ درصد) را داشته و پروژه‌های حوزه آب و پساب و باتری‌های پیشرفته به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار گرفته اند. همچنین مأموریت مرتبط با نانوزیست‌حسگرها بیشترین رشد منفی (-۵۷ درصد) را تجربه کرده‌اند.