به گزارش سلامت نیوز محمد اسماعیل اسدی، پژوهشگر ارشد بین المللی کشاورزی حفاظتی در مقاله ای راهبردی برای "سلامت نیوز" به جنبه های محیط زیستی و اقتصادی توسعه کشت و صنعت پنبه در کشور پرداخته است. او می نویسد: پنبه یک الیاف طبیعی است که همانند و نظیر دیگری در دنیا ندارد. این محصول دارای توان فقرزدایی در برخی از کشورهای کمتر توسعه یافته‌ی جهان است که اشتغال پایدار و مناسب را برای مردم در سراسر جهان فراهم می‌کند. در مقایسه با جایگزین‌های مصنوعی، به سرعت تجزیه شده و باعث کاهش میزان پلاستیک‌های ورودی به آبراه‌های ما می‌شود و همچنین به تمیز نگه داشتن اقیانوس‌ها کمک شایانی می‌کند؛ به سرعت تجزیه شده و باعث کاهش میزان پلاستیک‌های ورودی به آبراه‌های ما می‌شود و همچنین به تمیز نگه داشتن اقیانوس‌ها کمک شایانی می‌کند. پنبه تنها کالای کشاورزی است که هم منشا تولید فیبر و هم منشا تولید غذا (روغن خوراکی) دارد و به عنوان محصولی که در آب و هوای خشک و اراضی نسبتا لب شور رشد می‌کند، در مکان‌هایی رشد می‌یابد که هیچ محصول دیگری نمی‌تواند رشد کند.

متن این یادداشت را در ادامه می خوانید.

هفتم اکتبر روز جهانی پنبه (World Cotton Day) به منظور آگاهی‌بخشی درباره اهمیت اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی پنبه و تشویق به تجارت منصفانه و پایدار آن ایجاد شده است. این روز به طور رسمی در سال 2019، توسط کمیته مشورتی جهانی پنبه (International Cotton Advisory Committee – ICAC) پیشنهاد شد که یک روز جهانی به پنبه اختصاص یابد تا توجه مردم، دولت‌ها و صنایع مختلف به نقش کلیدی پنبه که از آن به‌عنوان "طلای سفید" یاد می‌شود در اقتصاد جهانی جلب شود و هر ساله در 7 اکتبر گرامی داشته می‌شود.

این تاریخ با توجه به هم‌زمانی با آغاز فصل برداشت پنبه در برخی مناطق جهان و همچنین برنامه‌ریزی اجلاس‌های بین‌المللی پنبه انتخاب شد تا بیشترین توجه رسانه‌ها و نهادهای بین‌المللی را جلب کند. این روز برای نشان دادن تاثیر مثبت ماندگار این ‌فیبر طبیعی پرمصرف در جهان است و یکی از اهداف آن حمایت از کشاورزان پنبه‌کار است.

روز جهانی پنبه، جشن پنبه و فرصتی برای نشان دادن تاثیر مثبت پایدار آن است. از آن زمان، کشورهای مختلف با برگزاری رویدادهای آموزشی، نمایشگاه‌ها، کنفرانس‌ها، جشنواره ها و برنامه‌های ترویجی، روز جهانی پنبه را گرامی می‌دارند.

در ایران نیز این روز به‌ویژه در مناطق تولیدکننده پنبه مانند استان گلستان ، خراسان، فارس و خوزستان، مراسم و برنامه‌های آموزشی برگزار می شود تا به اهمیت کشاورزی، تاریخی و اقتصادی این محصول راهبردی توجه شود. روز جهانی پنبه (World Cotton Day) که هر سال در ۷ اکتبر ـ معادل ۱۵ مهر ـ برگزار می‌شود، فرصتی است تا به نقش اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی این محصول بازنگری کنیم.

اهداف روز جهانی پنبه

افزایش آگاهی درباره ارزش اقتصادی پنبه در تولید و اشتغال جهانی-ترویج کشاورزی پایدار و حفاظت از منابع طبیعی در تولید پنبه-تشویق به تجارت منصفانه و ارتقای استانداردهای اجتماعی و زیست‌محیطی در صنعت نساجی.

اما بنا بر آمارهای موجود، تولید محصول پنبه سال‌به‌سال در کشورمان کاهش‌یافته است که دلایل گوناگونی دارد. صنایع وابسته نیز به دلیل نوسانات تولید و تکنیک پایین و نداشتن انسجام کامل، کارآیی و بازده اقتصادی لازم را نداشته‌اند. ازاین‌رو، حفظ سطح کشت موجود نیازمند بازنگری فرایندهای این بخش است.

اهمیت پنبه

پنبه، این گیاه شناخته‌شده برای الیاف نرم و سفیدش بیش از آنکه فقط منبع پارچه باشد هم «غذا» (روغن خوراکی، دانه و کنجاله برای دام)، هم "الیاف" و هم "درآمد و اشتغال" است و هم برای میلیون‌ها خردکشاورز در کشورهای درحال‌توسعه، منبع اصلی معیشت و راهی برای کاهش فقر به شمار می‌آید. پنبه یک الیاف طبیعی است که همانند و نظیر دیگری در دنیا ندارد. این محصول دارای توان فقرزدایی در برخی از کشورهای کمتر توسعه یافته‌ی جهان است که اشتغال پایدار و مناسب را برای مردم در سراسر جهان فراهم می‌کند.

در مقایسه با جایگزین‌های مصنوعی، به سرعت تجزیه شده و باعث کاهش میزان پلاستیک‌های ورودی به آبراه‌های ما می‌شود و همچنین به تمیز نگه داشتن اقیانوس‌ها کمک شایانی می‌کند. پنبه تنها کالای کشاورزی است که هم منشا تولید فیبر و هم منشا تولید غذا (روغن خوراکی) می باشد. پنبه به عنوان محصولی که در آب و هوای خشک و اراضی نسبتا لب شور رشد می‌کند، در مکان‌هایی رشد می‌یابد که هیچ محصول دیگری نمی‌تواند رشد کند. ⁠ قدمت شناسایی و کاربرد آن به‌منظور تهیه پارچه و لباس به حدود پنج هزار سال قبل می‌رسد. پنبه نه‌تنها در تولید منسوجات و پوشاک نقش بسیار مهمی دارد، بلکه دانه آن نیز ماده اولیه بسیاری از کارخانجات روغن‌کشی دنیا را تشکیل داده و کنجاله آن به دلیل دارا بودن پروتئین فراوان به مصرف خوراک دام می‌رسد. پنبه در دنیای امروز جایگاه قابل‌توجهی ازنظر اقتصادی دارد تا جایی که تولید و تجارت آن در کشورهای قدرتمند دنیا از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. پنبه مهم‌ترین گیاه لیفی است. در کتب گیاه‌شناسی و کشاورزی به کشت این گیاه در هندوستان اشاره‌شده است. تحقیقات نشان می‌دهد که حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد در این کشور گیاهی کشت می‌شده که محصول آن مانند پشم سفید و کیفیت آن به‌مراتب بهتر از پشم گوسفند بوده است. عده‌ای از گیاه شناسان اصل این گیاه را از آفریقا و برخی نیز از هند و چین دانسته و معتقدند که این گیاه از طریق آفریقا به هندوستان و سپس به چین برده شد. قدیمی‌ترین نمونه پارچه های پنبه ای در دره Mohenjo daro، واقع در دره رود سند پاکستان غربی به‌دست‌آمده که آن را مربوط به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌دانند. مهم‌ترین موارد مصرف و استعمال پنبه در صنعت عبارت‌اند از: صنایع پارچه‌بافی، جوراب‌بافی، قالی‌بافی، پتو بافی، تهیه نخ قرقره، مبلمان منازل، لاستیک‌سازی، تهیه فیبر، تهیه فیلم عکاسی، پوشش کابل، پشم مصنوعی، طناب، اشیاء پلاستیک و تهیه لوازم‌آرایش، تهیه صابون، شمع، ورنی، نئوپان، پنبه بهداشتی و نوارهای طبی. همچنین تهیه روغن‌های خوراکی، صنعتی و طبی، کنجاله برای خوراک دام‌ها و تولید کود و غیره..

در سال ۱۳۱۴ شمسی پنبه به انحصار دولت درآمد و "شرکت سهامی پنبه و پشم و پوست" تأسیس شود و تا سال ۱۳۲۰ شمسی سطح کشت و تعداد کارخانجات پنبه‌پاک‌کنی به‌سرعت رو به افزایش نهاد و شرکت با پرداخت وام و دادن بذر به کشاورزان موجب سرعت پیشرفت کشت پنبه شد.

با شروع جنگ جهانی دوم، دامنه فعالیت شرکت سهامی پنبه و پشم و پوست کاهش یافت و تقریباً به حالت رکورد درآمد و پنبه موردنیاز کشور طی سال‌های ۱۳۲۲ تا ۱۳۲۵ از خارج وارد شد. در سال ۱۳۲۴ انحصاری بودن این گیاه، لغو و شرکت سهامی توسعه و اصلاح کشت پنبه جانشین شرکت پنبه و پشم و پوست شد و از آن به بعد به‌تدریج نسبت به توسعه کشت این گیاه توجه شایانی به عمل آمد. جالب است بدانید که در دهه پنجاه در استان گلستان بیش از 180 هزار هکتار پنبه کشت می‌شد و به سرزمین طلای سفید مشهور بود، اما امروز سطح زیر کشت آن در استان به کمتر از 20 هزار هکتار رسیده است.

پیام بسیار مهم مدیر اجرایی کمیته مشورتی جهانی پنبه به جشنواره پنبه گرگان در سال 2025

چهارمین جشنواره پنبه در مزرعه گردشگری کشاورزی توسکا در شهرستان گرگان برگزار گردید که پیامی ویدیویی بنا به درخواست دکتر محمد اسماعیل اسدی، پژوهشگر ارشد بین المللی کشاورزی حفاظتی به این مناسبت بزرگ از طرف دکتر "اریک تراخنبرگ" (مدیر اجرایی مجمع مشورتی بین المللی پنبه) موسوم به ICAC به زبان انگلیسی به طور ویژه برای مردم ایران و این جشنواره خاص ارسال گردید که ترجمه فارسی آن به قرار زیر است :

روز جهانی پنبه بر همه دوستانمان در ایران مبارک باشد. اسم من اریک تراختنبرگ است و من مدیر اجرایی کمیته مشورتی بین‌المللی پنبه(ICIC) هستم.

در طول چند سال گذشته، هیچ کشوری در بخش پنبه بیشتر از شما از روز جهانی پنبه حمایت نکرده است. بنابراین می‌خواهم این پیام را با تشکر از شما برای برگزاری مستمر مراسم هفتم اکتبر ارسال نمایم. دیدن همه فعالیت‌ها در "مزرعه گردشگری کشاورزی توسکا" سال به سال فوق‌العاده بوده است.

پنبه به طور فزاینده‌ای به عنوان یک کالای عمومی جهانی شناخته می‌شود. این محصول خوب دارای مزایای بسیاری می باشد که هر روز برای ما به ارمغان می‌آورد. فقرزدایی و برابری جنسیتی، ترسیب کربن و جوان سازی خاک و موارد دیگر را ترویج می‌دهد. این واقعیت که این رویداد بزرگداشت پنبه به طور مشترک با گروه زنان اورشم برگزار می‌شود گواه توانایی پنبه برای منفعت‌رسانی به کل جامعه و اثبات کیفیت زندگی برای همه می باشد. به همین دلیل است که سابقه حمایت شما از مهمترین الیاف طبیعی جهان در ۷ اکتبر هر سال بسیار مهم و بسیار مورد تقدیر است. از طرف کمیته مشورتی بین‌المللی پنبه و صنعت جهانی نساجی قاره، می‌خواستم یک بار دیگر از شما به خاطر ایستادگی و انجام وظیفه خود برای حمایت از پنبه تشکر کنم. روز جهانی پنبه مبارک. متشکرم

وضع جهانی: تولید و نقش اقتصادی

براساس آمارهای رسمی و گزارش‌های بازار برآورد می‌شود که هم‌اکنون بین 24 تا 26 میلیون تن پنبه در هر سال تولید می‌شود. این میزان برابر با سطح زیر کشت 2.5 درصد از زمین‌های کشاورزی روی زمین است. چین با 6.5 میلیون تن در صدر قرار دارد و ۸۷ درصد از پنبه آن از استان سین کیانگ تأمین می‌شود. هند با 5 میلیون تن دوم می باشد. برزیل با 3.9 میلیون تن در رتبه سوم و آمریکا با تولید 3 میلیون تن در رتبه چهارم قرار دارند. این ارقام نشان می‌دهد که پنبه هنوز یکی از کالاهای کشاورزی با بیشترین تأثیر بر اشتغال و تجارت جهانی است. از منظر اشتغال، گزارش‌های سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی نشان می‌دهد که بیش از ۳۵۰ میلیون نفر در زنجیره پنبه، از کاشت تا تکمیل محصول و حمل‌ونقل مشغول به کارند و حدود ۲۵۰ میلیون نفر مستقیماً از تولید پنبه ارتزاق می‌کنند؛ بنابراین هر برنامه احیا یا توسعه پنبه می‌تواند به‌سرعت به اشتغال‌زایی و کاهش فقر محلی کمک کند.

ایران و گلستان: فرصت‌ها و آمارهای ملی

ایران نیز نیازهای بزرگ داخلی به پنبه برای صنعت نساجی دارد؛ برآوردها در سال‌های اخیر نشان داده‌اند که تولید داخلی کفاف مصرف کارخانه‌های نساجی را تأمین نمی‌کند و کشور نیازمند واردات یا افزایش تولید داخلی است. برای مثال گزارش‌هایی از برنامه‌های تولید ایران نشان می‌دهد که اهداف تولید در بازه‌های اخیر ده‌ها هزار تن پنبه خام بوده است، در حالی که تقاضای سالانه صنعت نساجی ایران رقمی بالاتر از ظرفیت تولید گزارش شده است. احیای کشت پنبه در استان‌هایی مانند گلستان می‌تواند گره‌گشا باشد: هم به‌واسطه خاک‌های مناسب دشت‌های پایکوهی و هم دسترسی به بازارهای داخلی و کارخانجات نساجی.

پنبه و کشاورزی حفاظتی: یک زوج مناسب در حفاظت از خاک و ترسیب کربن

پنبه، به‌ویژه وقتی در نظام‌های کشاورزی حفاظتی با تکیه بر سه اصل به هم پیوسته کشت مستقیم یا بی خاک ورزی، حفظ دائمی پوشش گیاهی و رعایت اصول تناوب زراعی کاشته شود، می‌تواند به افزایش محتوای کربن آلی خاک کمک کند. این یعنی پنبه در ترکیب با مدیریت‌های پایدار می‌تواند نقش مثبتی در سازگاری و کاهش اثرات تغییر اقلیم داشته باشد. همچنین تولید زیست توده و کنجاله پنبه به عنوان منبع غذایی/دامی و ماده آلی خاک ارزش افزوده ایجاد می‌کند. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که ترکیب پنبه با کشاورزی حفاظتی علاوه بر افزایش ثبات عملکرد، باعث افزایش مقاومت بوم سازگان زراعی در برابر خشکسالی و نوسانات اقلیمی می‌شود. بنابراین، بازگشت پنبه به مزرعه‌های کشور به ویژه استان گلستان نه به شکل بازگشت سنتی ـ بلکه به صورت «پنبه‌کاری هوشمند و حفاظتی» باید دنبال شود.

چرا استان گلستان باید تمرکز احیا شود؟

1- مزیت اکولوژیک و تاریخی: گلستان پیشینه‌ای در تولید پنبه و خاک‌هایی با پتانسیل دارد؛ بازگرداندن کشت پنبه می‌تواند به ایجاد حلقه‌های ارزش محلی بین کشاورز و صنعت نساجی منجر شود. 2- اشتغال‌زایی روستایی: با توجه به جمعیت روستایی گلستان، کشت پنبه می‌تواند فرصت‌های شغلی فصلی و غیرفصلی در کاشت، داشت، برداشت و فرآوری فراهم آورد. 3- سازگاری با کشاورزی حفاظتی: پنبه به‌خوبی در تناوب با غلات یا حبوبات قرار می‌گیرد و می‌تواند با مدیریت حفاظتی به افزایش کربن خاک و کاهش فرسایش کمک کند. 4- افزایش ارزش افزوده محلی: ایجاد واحدهای فرآوری الیاف و ریسندگی در منطقه موجب ایجاد ارزش افزوده و درآمد بیشتر برای کشاورزان خواهد شد.5- وجود سازمان پنبه و دانه های روغنی در شهرستان گرگان در زمان پیش از انقلاب و همچنین تاسیس موسسه تحقیقات پنبه کشور در این شهرستان بعد از انقلاب اسلامی.

پیشنهادهای اجرایی و قابل اقدام

• حمایت از کشاورزان خرد با خرید تضمینی متناسب با قیمت جهانی و تسهیل کردن دسترسی کشاورزان پنبه کار به ماشین های کاشت و برداشت مکانیزه و بذرهای مقاوم و آموزش‌های فنی در زمینه مکانیزاسیون و کشاورزی حفاظتی و آبیاری دقیق.
• احیا و بازسازی و نوسازی کارخانه های قدیمی پنبه پاک کنی در کل استان گلستان از بندرگز گرفته تا گنبدکاووس.
• تاسیس موزه پنبه در مرکز استان برای آگاهی سازی عمومی از اهمیت این نبات سازگار با محیط زیست و نقش آن در اشتغالزایی جامعه.
• تشویق تناوب زراعی هوشمند (مثلاً پنبه ـ گندم یا پنبه ـ حبوبات) و استفاده از پوشش‌های گیاهی برای افزایش مواد آلی خاک.
• ایجاد زنجیره‌های ارزش محلی: از خرید تضمینی یا تسهیلات برای تأسیس واحدهای ریسندگی و پارچه‌بافی در گلستان حمایت شود تا سود مستقیم به کشاورزان برسد.
• ساماندهی بازار و حمایت سیاستی: برنامه‌ریزی برای اتصال تولید به بازارهای داخلی و فرامنطقه‌ای و مشوق‌های مالی برای کشاورزانی که روش‌های کشاورزی حفاظتی را اتخاذ می‌کنند.
• پایش علمی و اندازه‌گیری کربن: اجرای پروژه‌های پایلوت برای اندازه‌گیری تاثیرات کشاورزی حفاظتی در پنبه‌کاری بر ذخیره کربن خاک و تهیه مستندات علمی برای جذب منابع مالی جنگل‌کاری و احیای خاک یا اعتبار کربن.

جمع‌بندی

پنبه کالایی فراتر از الیاف سفید است: گیاهی که می‌تواند فیبر، غذا، شغل، کاهش فقر و حتی خدمات بوم سازگانی مانند ذخیره کربن را به همراه آورد. آمار جهانی و گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که پنبه هنوز در مرکز زنجیره تأمین پوشاک و اشتغال جهانی قرار دارد و ایران با برنامه‌ریزی مناسب و بهره‌گیری از کشاورزی حفاظتی می‌تواند از این ظرفیت بهره‌برداری کند. گلستان به‌عنوان سرزمین طلای سفید این فرصت را دارد که با رویکردی مدرن، پایدار و مبتنی بر ارزش افزوده محلی، پنبه را دوباره به عنوان موتور تولید و معیشت بازگرداند.