اعتماد: با گذشت دو ماه از ابراز نگرانی دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر بابت مختل شدن روند تولید داروهای ترک اعتیاد به دلیل کمبود کشفیات تریاک و تاکید بر ضرورت کشت خشخاش برای خودکفایی در تولید این داروها، حرف‌هایی از منابع آگاه مرتبط با چرخه تولید و تامین و مصرف داروهای مشتق از تریاک شنیده که بوی افشاگری می‌دهد و حاکی از آن است که اختلال در تولید و تامین این گروه از داروهای تحت کنترل، ارتباط زیادی با کمبود ماده اولیه ندارد. 

نیمه مرداد امسال، حسین ذوالفقاری؛ دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر در جمع خبرنگاران اعلام کرد که به دنبال دستور طالبان برای ممنوعیت تجارت مواد مخدر و کاهش ۳ساله کشت خشخاش در افغانستان، میزان تریاکی هم که طی سه سال اخیر به صورت قاچاق به ایران می‌رسیده، به شدت کم شده چنانکه پارسال، کشفیات تریاک در مقایسه با سال ۱۴۰۲، یک‌چهارم کاهش یافته است.

گزارش‌های رسمی کشفیات هم، این خبر را تایید می‌کرد چنانکه طبق آخرین اعلام پلیس مبارزه با مواد مخدر، کل کشفیات تریاک در سال ۱۴۰۳ حدود ۲۰۹ تن، در سال ۱۴۰۲ حدود ۴۰۴ تن و در سال ۱۴۰۱ حدود ۵۰۹ تن بوده است.

ذوالفقاری گفت که به دنبال کاهش سه‌ساله کشفیات تریاک، وزارت بهداشت به ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کرده که روند تولید داروهای مشتق از تریاک مختل شده و کارخانه‌های تولید داروهای مخدر با کمبود ماده اولیه مواجهند و باید برای این وضع چاره‌ای اندیشیده شود.

دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر، فوری‌ترین راه‌حل این مشکل را، فعال کردن مجوز قدیمی کشت خشخاش دانست؛ همان مجوزی که ذیل پروتکل جهانی مصوب سال ۱۹۵۳ به ایران اجازه می‌داد در کنار ۶ کشور بلغارستان، یونان، هند، ترکیه، اتحاد جماهیر شوروی (سابق) و یوگسلاوی (سابق) برای مصارف دارویی و پزشکی و با میزان مشخص و تحت نظارت، کشت خشخاش داشته باشد ولی این مجوز، از سال ۱۳۵۷ به بایگانی سپرده شد. 

به دنبال حرف‌های ذوالفقاری، یک منبع آگاه در وزارت بهداشت هم تایید کرد که نیاز سالانه برای تولید داروهای مخدر ۵۰۰ تن تریاک خالص است ولی طی ماه‌های اخیر، تولیدکنندگان این داروها، علاوه بر اینکه با کمبود ماده اولیه مواجهند، تریاک ناخالصی تحویل می‌گیرند که باز هم وزن نهایی ماده موثره در خط تولید را کاهش می‌دهد و در صورت تداوم این وضع، بازار قانونی داروهای ترک اعتیاد و داروهای تسکینی مشتق از تریاک، در سال آینده با یک بحران جدی مواجه خواهد شد مگر اینکه ستاد مبارزه با مواد مخدر از همین حالا مجوز کشت خشخاش بدهد یا هر چه سریع‌تر برای واردات تریاک مورد نیاز کارخانه‌های دارویی اقدام کند.

حالا دو ماه از حرف‌های دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر و هشدار درباره بحران تولید داروهای مشتق از تریاک به دلیل کاهش کشفیات و ارتباط این بحران با کاهش کشت خشخاش در افغانستان می‌گذرد. در این دو ماه و به دنبال پررنگ شدن تصمیم دولت برای کشت خشخاش، موافقان و مخالفانی اظهارنظر کردند و تمرکز اصلی مخالفان، بر این بود که در صورت کشت خشخاش، ایران به یک تولیدکننده تریاک در منطقه تبدیل خواهد شد و موافقان که اغلب از بدنه دولت بودند،

می‌گفتند که قرار است شقایق الیفرا در زمین‌های محصور و تحت نظارت دولت کشت شود و گرز این نوع شقایق، قابل استحصال نیست، بلکه یک شقایق صنعتی برای تولید دارو است و به همین سبب، به درد سوءاستفاده نمی‌خورد و تنها خریدار محصول نهایی هم، کسی جز دولت نخواهد بود. آنچه در این دو ماه پشت جنجال ممنوعیت یا قانونی شدن کشت خشخاش پنهان ماند، روند تامین داروهای مشتق از تریاک بود. 

صنعت دارو: پول برای تولید نداریم 

آقای الف، یکی از ۵ تولیدکننده اصلی ماده اولیه و داروهای ترک اعتیاد و مخدر در کشور است که تریاک مورد نیاز را به صورت سهمیه مشخص برای تولید شربت تریاک، متادون و بوپرونورفین، از ستاد مبارزه با مواد مخدر دریافت می‌کند.

آقای الف، از تریاک بی‌کیفیتی که در ماه‌های اخیر تحویل گرفته ناراضی است و می‌گوید که از اسفند پارسال، با کمبود تریاک مواجه شده، اما حالا از مشکل جدی‌تری حرف می‌زند؛ از اینکه ۵ تولیدکننده ماده اولیه و داروهای مخدر چنان با مشکل بی‌پولی و کمبود نقدینگی مواجهند که در نیمه دوم امسال، قادر به فعال نگهداشتن خط تولید نخواهند بود. 

«از سال ۱۴۰۴ به‌طور جدی با کمبود تریاک مواجه شده‌ایم و بسیاری از محموله‌هایی که به دست‌مان می‌رسد، چنان بی‌کیفیت است که قابلیت پودر شدن برای تولید شربت تریاک را ندارد و باید بعد از استحصال، به خط تخریب و تقطیر بفرستیم تا بعد از جداسازی الکالوییدها و استخراج مرفین، برای تولید ماده اولیه استفاده شود.

ما و سایر تولید کننده‌ها باید سالانه ۵۰۰ تن ماده موثره برای داروهای مخدر و ترک اعتیاد استحصال کنیم ولی با کمبود جدی تریاک، به نظر می‌رسد قادر به تولید این میزان ماده موثره نخواهیم بود. البته مشکل اصلی در حال حاضر، کمبود تریاک مرغوب و با کیفیت نیست. مشکل اصلی، بی‌پولی ماست. ظرف ماه‌های اخیر، چرخه اقتصادی ۵ تولیدکننده ماده موثره داروهای مخدر به شدت دچار مشکل شده و با حجم بالای طلب از شرکت‌های پخش مواجهیم در حالی که باید سهمیه تریاک را به صورت نقد از ستاد مبارزه با مواد مخدر بخریم ولی طلب‌مان را با ۱۰ الی ۱۲ ماه تاخیر وصول می‌کنیم.

هنوز خط تولید شربت تریاک و داروهای مخدر را فعال نگه داشته‌ایم ولی بعید می‌دانم که در نیمه دوم امسال قدرت تولید داشته باشیم، چون با تورم و گرانی چند برابری قیمت دلار و افزایش هزینه‌های جانبی، نمی‌توانیم با قیمت مصوب و دست نخورده سازمان غذا و دارو که بسیار عقب‌تر از سرعت رشد تورم است، فعال بمانیم. همین حالا، پول برای خرید شیشه و لوازم بسته‌بندی شربت تریاک و متادون نداریم.

بنابراین، همین الان اگر ۱۰۰ تن تریاک مرغوب هم به ما تحویل بدهند، پولی برای فعال نگهداشتن خط تولید در جیب‌مان نیست. کاهش توان تولید هم در میزان خروجی کارخانه مشخص است. پارسال در هر ماه ۷۰۰ هزار شیشه شربت تریاک تولید می‌کردیم و حالا این عدد به ماهی ۲۵۰ هزار شیشه رسیده است. تحمل ضرر را از دست داده‌ایم.» 

وزارت بهداشت: کمبود نقدینگی بود و هنوز هم هست

آقای میم، یک منبع آگاه در وزارت بهداشت است و کمبود پول در صنعت دارو را تایید می‌کند. 

«حدود ۳ سال بود که قیمت دارو افزایش نداشت. پارسال و بعد از روی کار آمدن دولت چهاردهم و ایجاد تغییرات در سازمان غذا و دارو، قیمت دارو افزایش یافت. استدلال سازمان برای افزایش قیمت دارو این بود که به دنبال رشد نرخ تورم، تمام کالاها غیر از دارو گران شده در حالی که در این مدت، هم دستمزد کارگر و هم هزینه تولید و هم قیمت مواد اولیه رشد داشته و با ثابت ماندن قیمت دارو آن هم به مدت سه سال، با بحران ورشکستگی صنعت دارو مواجه خواهیم شد.

شواهد هم نشان می‌داد که جلوگیری از افزایش قیمت دارو، باعث شده که بسیاری از تولیدکنندگان، انگیزه تولید را از دست بدهند و در مواردی، حتی تولید برخی داروهای ساده، به دلیل به صرفه نبودن متوقف شد.

من از کمبود شیرخشک مثال می‌زنم چون واقعیت، این بود که شیرخشک در کارخانه تولید می‌شد ولی قیمت این محصول به قدری ناچیز و نامتناسب با تورم بود که داروخانه‌ها به سازمان غذا و دارو اعلام کردند که فروش شیرخشک برایشان صرفه اقتصادی ندارد و بنابراین، شیرخشک در داروخانه‌ها نایاب شد در حالی که تولید محصول ادامه داشت. تداوم این وضع، حتما باعث وابستگی کشور به واردات دارو می‌شد.

توافق کارشناسان بر این بود که قیمت دارو گران‌تر شود که البته جو روانی اعلام اصلاح قیمت دارو در حدی شدید بود که دولت دستور به توقف افزایش قیمت دارو داد ولی پذیرفت که از طریق تسویه بدهی دانشگاه‌های علوم پزشکی به صنعت دارو، به تولیدکنندگان کمک کند.

البته این کمک هم چندان موثر نبود چون نه تنها رقم اختصاص یافته برای تسویه بدهی‌ها در حدی ناچیز بود که تسکین موقت ایجاد می‌کرد، وقتی پولی هم به دانشگاه‌های علوم پزشکی بابت تسویه بدهی به صنعت دارو تزریق می‌شود، روسای دانشگاه‌ها این پول را برای جبران سایر معوقات و ازجمله، پرداخت حقوق کارکنان‌شان خرج می‌کنند و بنابراین، مشکل اصلی و کمبود شدید نقدینگی صنعت همچنان به جای خود باقی بود و هست.» 

ستاد مبارزه با مواد مخدر: انبارهای ما خالی از تریاک شده است 

طبق دستورالعمل ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره فعالیت مراکز درمان اعتیاد، هر مرکز می‌تواند در هر ماه ۱۸۰ بیمار برای درمان پذیرش کند و باید از این تعداد، ۱۰۰ نفر با متادون، ۵۰ نفر با شربت تریاک و ۳۰ نفر با بوپرونورفین تحت درمان باشند.

یک منبع آگاه در ستاد مبارزه با مواد مخدر، تایید می‌کند که در ماه‌های اخیر و به دنبال گرانی قیمت تریاک، گزارش‌هایی از مراکز ترک اعتیاد دریافت کرده و صاحبان برخی مراکز گفته‌اند که مراجعان زیادی برای دریافت شربت تریاک دارند تا از طریق مصرف این شربت مخدر، خماری خود را مرتفع کرده و سمت مواد پرخطر مثل هرویین و شیشه نروند و درخواست صاحبان این مراکز این بوده که ستاد مبارزه با مواد مخدر، با این درخواست موافقت کند.

این منبع آگاه می‌گوید ستاد مبارزه با مواد مخدر، به صورت رسمی و قانونی هیچ موافقتی با این درخواست نداشته و حتی به صورت مکتوب به مراکز اعلام کرده که افزایش تعداد بیماران تحت درمان با شربت تریاک ممکن نیست اما به عنوان یک درمانگر اعتیاد، معتقد است که اگر شربت تریاک بتواند از اعتیاد پرخطر جلوگیری کند، نباید منعی برای توزیع بیشتر شربت تریاک ایجاد شود.

«قرار نیست شربت تریاک را ترویج کنیم. بیماران می‌توانند با متادون درمان شوند و سهمیه‌بندی هم همچنان تابع دستورالعمل‌های قبلی است اما افزایش مراجعات برای شربت تریاک در کنار کاهش شدید موجودی انبار کشفیات، معضل جدی برای صنعت دارو ایجاد کرده و ما هم نگرانی وزارت بهداشت را قبول داریم چون نیاز سالانه صنعت دارو برای تولید انواع داروهای مخدر، حدود ۷۰۰ تن تریاک است در حالی که مجموع کشفیات پارسال، ۲۵۰ تن تریاک بوده و حالا انبارهای کشفیات، به طور کامل خالی شده و ۵ شرکت دارویی که تولیدکننده اصلی مواد اولیه و داروی ساخته شده هستند با بحران جدی ماده موثره مواجهند.» 

رییس کانون درمانگران اعتیاد: نه کمبود دارو داریم و نه به تریاک نیاز داریم؛ مساله، رانت تولید است 

علی غلامی؛ رییس هیات‌مدیره کانون سراسری مراکز درمان سوءمصرف مواد کشور و رابط بیش از ۴۰ هزار پزشک و روان‌شناس و پرستار شاغل در مراکز ترک اعتیاد با دولت است. غلامی می‌گوید که ظرف دو ماه اخیر، گزارشی درباره کمبود داروهای مخدر از مراکز درمان اعتیاد دریافت نکرده و معتقد است که نه حالا و نه تا پایان امسال، مشکلی به نام «کمبود داروهای ترک اعتیاد و شربت تریاک» ایجاد نخواهد شد.

غلامی می‌پذیرد که صنعت دارو با مشکل بی‌پولی به دلیل انباشت بدهی‌های چرخه تامین دارو مواجه است اما تاکید دارد که آنچه در دو ماه اخیر شاهد بوده‌ایم، تنها یک روی ماجراست و جنجال بی‌پولی صنعت دارو و کمبود تریاک و ناتوانی صنعت دارو برای تولید داروهای مخدر و درمان اعتیاد، پوششی برای واقعیت رانت زنجیره تولید و تامین داروهای مخدر است.

«متاسفانه، حقایق به مردم گفته نمی‌شود. تریاک، ماده اولیه برای تولید تبایین، بوپرونورفین و شربت تریاک است. اگر دولت واقعا با کمبود تریاک مواجه شده، چرا از یک‌سال قبل تا همین حالا، داروهای ترک اعتیاد به افغانستان و پاکستان و تاجیکستان و نیجریه صادر می‌شود؟»

غلامی می‌گوید صنعت دارو، مشکل بی‌پولی و انتظار ۱۰ ماهه و یکساله برای تسویه طلب‌هایش از دانشگاه‌های علوم پزشکی را به شیوه دیگری حل کرده و از شرکت [ ... ] نام می‌برد که خریدار نقد داروهای مخدر و ترک اعتیاد تولیدکنندگان است و محصول ساخته شده را صادر می‌کند.

«طبق مجوزی که سوم بهمن ۱۴۰۳ با امضای [.... ] صادر شده، ۲۵ میلیون عدد قرص متادون ۴۰ میلی‌گرم، ۱۰ میلیون عدد قرص متادون ۲۰ میلی‌گرم و ۲۵۰ هزار شیشه شربت تریاک به افغانستان صادر شده است. سوم شهریور امسال هم مجوز دیگری با امضای [.....] صادر شده که طبق این مجوز هم ۱۰ میلیون عدد قرص بوپرونورفین به پاکستان، ۲۰ میلیون عدد قرص ترامادول به تاجیکستان، ۵۰۰ هزار عدد قرص ترامادول به تاجیکستان، ۱۰ میلیون عدد قرص ترامادول و ۳۰ میلیون عدد قرص متادون ۴۰ میلی‌گرم به پاکستان، ۳۰ میلیون عدد قرص متادون ۴۰ میلی‌گرم به نیجریه و ۴۵ میلیون عدد قرص متادون ۴۰ میلی‌گرم به افغانستان صادر شده است.

قبول دارم که کشفیات تریاک از هزار تن به ۴۰۰ تن رسیده ولی من به عنوان کارشناسی که ۲۵ سال در ترک اعتیاد فعالم، می‌گویم که همین ۴۰۰ تن برای تولید تمام داروهای مخدر و ترک اعتیاد کفایت می‌کند و حتی نیاز به کشت خشخاش هم نداریم به این شرط که آمار واقعی نیاز داروهای مخدر، به ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام و رانت داروهای مخدر حذف شود.» 

غلامی یک حرف مهم دارد؛ استدلال این درمانگر اعتیاد، در ابتدا، عجیب به نظر می‌رسد ولی وقتی با آمار و ارقام، تحلیل می‌کند به واقعیت نزدیک می‌شود.

غلامی می‌گوید که کاهش کشفیات تریاک در طول سه سال اخیر، هیچ ارتباطی به ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان ندارد، بلکه ناشی از تغییر الگوی مصرف در ایران است به این معنا که تداوم درمان اعتیاد با قرص یا شربت متادون، الگوی تقاضای مواد در ایران را تغییر داده و بازار ایران، دیگر برای قاچاقچیان به صرفه و سودآور نیست و بنابراین، ورود تریاک برای تغذیه بازار داخلی کم شده که این کاهش را هم در افت آمار کشفیات شاهدیم. 

«دلیل کاهش کشفیات تریاک، موفقیت کلینیک‌های ترک اعتیاد بوده و هیچ ارتباطی به گرانی قیمت تریاک ندارد، چون مواد، به هر قیمتی برسد خریدار دارد. در طول دو دهه درمان اعتیاد با متادون، مصرف متادون؛ چه برای درمان و چه برای سوءمصرف، در کشور توسعه پیدا کرده و این توسعه، کاهش تقاضای تریاک را ایجاد کرده است.

کاهش تقاضا هم، کاهش عرضه را به دنبال دارد و نتیجه نهایی، کاهش کشفیات به دلیل کاهش ورود تریاک به کشور است. سند ما برای اثبات این ادعا، دو میلیون و ۱۲۰ هزار بیمار تحت درمان با متادون در کلینیک‌های ترک اعتیاد است که پرونده همگی‌شان با کد ملی موجود است.

بنابراین، از تعداد سه میلیون بیمار معتاد در کشور، دو میلیون و ۱۲۰ هزار نفر تحت درمان با متادون هستند و سالانه ۴۰ تن متادون در کشور تولید می‌شود که ۲۸ تن از این میزان تولید، توسط همین بیماران مصرف می‌شود. با این تعداد بیمار تحت درمان، آیا انتظار نداریم کاهش تقاضا در بازار تریاک اتفاق بیفتد؟

تغییر الگوی مصرف و از بین رفتن قبح مصرف متادون در سال‌های اخیر، باعث تغییر الگوی مصرف شده و قاچاقچی تریاک، بازار ایران را تقریبا از دست داده که نمود این وضع را در کاهش کشفیات تریاک شاهدیم. ساده‌انگارانه است اگر باور کنیم که کشاورزان افغانستان از ترس طالبان کشت خشخاش را کاهش داده‌اند.

طالبان در کل افغانستان و برای کشت خشخاش و تولید تریاک تا چه حد نفوذ دارد؟ هنوز کشت خشخاش در افغانستان رایج است، اما مسیر قاچاق تریاک افغانستان تغییر کرده، چون بازار تقاضای ایران از رونق افتاده است. حتی اگر بپذیریم که تریاک افغانستان همچنان در ایران طرفدار دارد، گرانی قیمت، عامل تعیین‌کننده‌ای در تغییر الگوی مصرف است.

طبق محاسبه‌ای که ما انجام دادیم، دو میلیون و ۱۲۰ هزار بیمار تحت درمان با متادون، اگر قرار بود روزانه حدود ۳ گرم تریاک با قیمت هر گرم ۲۰۰ هزار تومان مصرف کنند، باید در طول سال بیش از ۴۶۰ هزار میلیارد تومان برای خرید تریاک هزینه می‌دادند در حالی که با پرداخت یک میلیون تومان برای دوره یک ماهه درمان متادون در مراکز ترک اعتیاد، مجموع هزینه سالانه درمان برای این بیماران ۲۴ هزار میلیارد تومان است.»