خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: نمی‌شود از حافظ سخن گفت و نامی از آثار بهاءالدین خرمشاهی به میان نیاورد، خرمشاهی از چهره‌های برجسته در حوزه حافظ‌شناسی و تفسیر اشعار حافظ است، در این سخن کوتاه به دو کتاب «حافظ‌نامه» و «حافظ» نوشته او اشاره می‌کنیم:

«حافظ‌نامه» خرمشاهی

«حافظ‌نامه» اثر بهاءالدین خرمشاهی، در واقع مهم‌ترین، مشهورترین و جامع‌ترین اثر او درباره حافظ است و اغلب وقتی مردم از «کتاب خرمشاهی درباره حافظ» صحبت می‌کنند، منظور همین کتاب است. حافظ نامه یک شرح تفصیلی و به‌گونه‌ای یک دایره‌المعارف حافظ است. این کتاب یک شرح عالمانه و گسترده بر تمامی غزلیات، اشعار پراکنده و حتی بخش‌های دشوار دیوان حافظ (مانند مقدمه‌های قدیمی) است.

خرمشاهی در این کتاب دو جلدی، قبل از شروع شرح غزل‌ها، مقدمه‌ مفصلی آورده که خود یک کتاب کوچک است. این مقدمه شامل زندگی و زمانه حافظ، بررسی سبک و زبان حافظ، آشنایی با عرفان و جهان‌بینی حافظ، و شیوه کار خرمشاهی در این کتاب است.

در ادامه او به شرح تفصیلی غزلیات پرداخته که می‌توان این بخش را قلب تپنده کتاب دانست. او دیوان حافظ را به ترتیب رسمی (الفبای قافیه‌ها) دنبال کرده و برای هر غزل، این مراحل را طی می‌کند: غزل به طور کامل آورده شده است، برای هر بیت یا حتی هر کلمه دشوار و پیچیده، توضیحی روان و دقیق ارائه می‌دهد. این توضیحات هم معنای تحت‌اللفظی و هم مفهوم ادبی و نمادین را در بر می‌گیرد. خرمشاهی به زیبایی به «راز» هر بیت می‌پردازد. او به چندپهلویی اشعار حافظ توجه ویژه‌ای دارد و نشان می‌دهد چگونه یک بیت همزمان می‌تواند معانی عاشقانه، عرفانی، اجتماعی و فلسفی داشته باشد. همچنین به آرایه‌های مهم بلاغی که حافظ به کار برده نیز اشاره می‌کند.

البته خرمشاهی در این کتاب علاوه بر غزلیات، قصاید، مثنوی‌ها، قطعات و رباعیات منسوب به حافظ نیز شرح داده است. بخش مهم دیگر کتاب فرهنگ‌نامه (فرهنگ لغات و اصطلاحات) است، انتهای کتاب هم یک فرهنگ واژگان و اصطلاحات وجود دارد که می‌توان برای فهمیدن معنای یک کلمه خاص در اشعار مختلف حافظ، به آن مراجعه کرد. این بخش به خودی خود یک منبع بسیار ارزشمند است.

چرا خواندن حافظ نامه مفید است؟

این کتاب، تقریباً هر آنچه برای فهم یک بیت حافظ نیاز دارید را در یک جا فراهم می‌کند: معنی واژه، مفهوم بیت، ریشه‌های عرفانی و فلسفی، و ارتباط بیت با کل غزل. خرمشاهی با تسلط بر ده‌ها شرح قدیم و جدید حافظ (از جمله شرح سودی، قزوینی-غنی، استعلامی و...) و نیز با دانش عمیق از قرآن، عرفان و فلسفه، شرحی مستدل و خردمندانه ارائه داده است. او از تحمیل تفسیرهای افراطی (چه کاملاً زمینی و چه کاملاً آسمانی) بر شعر حافظ پرهیز می‌کند و اجازه می‌دهد «ابهام» به‌عنوان جوهره شعر حافظ حفظ شود. همچنین از نظر زبانی، با وجود عمق مطالب، زبان خرمشاهی برای غیرمتخصصان نیز قابل درک و بسیار جذاب است.

با در نظر گرفتن همه این ویژگی‌ها «حافظ‌نامه» در میان ادیبان، استادان دانشگاه و علاقه‌مندان جدی حافظ، به عنوان یکی از معتبرترین و کاربردی‌ترین شروح معاصر شناخته می‌شود.

حافظ‌نامه برای چه کسانی مناسب است؟

برای همه علاقه‌مندان به حافظ! از کسی که تازه می‌خواهد با حافظ آشنا شود تا پژوهشگری که سال‌ها با حافظ مانوس است، دانشجویان و طلبه‌ها (به ویژه در مقاطع تحصیلات تکمیلی، مدرسین ادبیات به‌عنوان یک منبع درسی و پژوهشی، کتابخانه‌های شخصی و عمومی به عنوان یک اثر ماندگار و ضروری. خلاصه اینکه «حافظ‌نامه» را می‌توان دایره‌المعارف کامل و مرجع نهایی برای فهم خط به خط دیوان حافظ نامید.

این کتاب، حاصل عمر بهاءالدین خرمشاهی و یکی از ارزشمندترین هدایای فرهنگی به دوست‌داران زبان فارسی و خواجه شیراز است. اگر کسی بخواهد یک کتاب شرح حافظ داشته باشد، «حافظ‌نامه خرمشاهی» یکی از بهترین انتخاب‌های ممکن است.

حافظ و روزگارش

اما این تنها کتاب بهاءالدین خرمشاهی درباره حافظ نیست. پیشنهاد دیگر برای شناخت حافظ، کتاب «حافظ» اثر او است، کتابی برجسته در زمینه حافظ‌پژوهی که به بررسی جامع و دقیق اندیشه‌ها، سبک و زندگی حافظ می‌پردازد.

این کتاب در ده فصل تدوین شده و هر فصل به جنبه‌ای از شخصیت و آثار حافظ اختصاص دارد. فصل اول به زمانه حافظ و شرایط تاریخی دوران او پرداخته؛ فصل دوم زمینه‌های فرهنگی تأثیرگذار بر اشعار او را بررسی می‌کند؛ فصل سوم به اندیشه سیاسی و سلوک فردی و اجتماعی حافظ اختصاص دارد؛ فصل چهارم سبک نوآورانه او در غزل را مورد تحلیل قرار می‌دهد؛ در فصل پنجم و ششم به ترتیب اندیشه‌های فلسفی، کلامی، دینی و اعتقادات مذهبی او را بررسی کرده‌است؛ فصل هفتم به جایگاه عرفانی حافظ در عرفان ایرانی و اسلامی می‌پردازد و فصل هشتم دو پیام مهم اشعار او یعنی عشق و رندی را تحلیل می‌کند؛ در فصل نهم، نویسنده به درس‌هایی که از حافظ می‌توان آموخت اشاره کرده است و در فصل پایانی، کتاب‌شناسی توصیفی و نقد بیش از ۱۱۰ اثر حافظ‌پژوهی ارائه شده است.

چنین ترکیبی از تحلیل متن، تبارشناسی فکری و معرفی متن کم نظیر است و ساختار جامع کتاب را نشان می‌دهد که ابعاد مختلف شخصیت و آثار حافظ را روشن کرده است؛ به همین دلیل برای علاقه‌مندان به ادبیات فارسی منبعی ارزشمند محسوب می‌شود.

در پنجاه سال به اندازه هفتاد سال کار کردم

بهاءالدین خرمشاهی، نویسنده، مترجم، روزنامه‌نگار، طنزپرداز، فرهنگ‌نویس، شاعر و استاد دانشگاه ایرانی، در سال ۱۳۲۴ در قزوین متولد شد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را همان‌جا گذراند. خرمشاهی ابتدا در رشته پزشکی پذیرفته شد اما پس از سه سال تحصیل، این رشته را رها کرد و به همراه کامران فانی به تحصیل در رشته ادبیات فارسی پرداخت. او سپس از دانشگاه تهران مدرک فوق لیسانس کتاب‌داری دریافت کرد و فعالیت حرفه‌ای خود را در مرکز خدمات کتابداری آغاز نمود. از استادان برجسته وی در حوزه ادبیات فارسی می‌توان به افرادی چون ذبیح‌الله صفا، مهدی محقق، سید جعفر شهیدی و پرویز ناتل خانلری اشاره کرد. آثار و فعالیت‌های او در زمینه‌های مختلف فرهنگی و ادبی جایگاه ویژه‌ای در ادبیات معاصر ایران دارد.

بهاءالدین خرمشاهی سه فرزند به نام‌های هاتف، عارف و حافظ دارد و نوه ای شیرین زبان به نام مسیح. هشتاد ساله است و به گفته خودش در پنجاه سال به قدر هفتاد سال کار کرده و کتاب نوشته است. این روزها ایام سالخوردگی را در منزل سپری می‌کند، گاه گاهی مقاله یا خاطره ای مینویسد. در پاسخ احوالپرسی تلفنی فروتنانه می‌گوید: «به قول سعدی، ما که باشیم که اندیشه ما نیز کنند؟»

روزگارتان خرم و سایه‌تان بلند آقای خرمشاهی!