به گزارش خبرنگار مهر، محمد اقبال لاهوری یکی از برجسته‌ترین شاعران و متفکران جهان اسلام در شبه قاره هندوستان بود که آثار ارزشمندی به زبان فارسی و اردو از خود به یادگار گذاشته است. او در سال ۱۲۸۹ هجری قمری در شهر سیالکوت، که اکنون در پاکستان قرار دارد، متولد شد. تحصیلات عالی خود را در انگلستان و آلمان به پایان رساند و با بهره‌گیری از دانش غربی و فرهنگ اسلامی، دیدگاه‌های عمیق و منحصر به فردی را در آثارش منعکس کرد.

کتاب «زبور عجم» یکی از آثار مهم اقبال لاهوری (۱۸۷۷–۱۹۳۸)، شاعر، فیلسوف و متفکر مسلمان هندی-پاکستانی است. این اثر به زبان فارسی سروده شده و دومین دفتر شعری اقبال به فارسی به شمار می‌آید. این کتاب، بخشی از تلاش‌های اقبال برای بیداری فکری و روحی مسلمانان و هدایت آنان به سوی تعالی معنوی و اجتماعی است. در زبور عجم، موضوعات مهمی مانند عشق، خودشناسی، انسانیت و تعالی روح مورد بررسی قرار گرفته‌اند. او در این اثر با بهره‌گیری از زبان شاعرانه و زیبا، مفاهیم عمیق فلسفی را با بیانی دلنشین به خوانندگان منتقل می‌کند. او با استفاده از اشعار خود، مخاطبان را به تفکر درباره جایگاه انسان در جهان، مسئولیت‌های فردی و جمعی، و اهمیت خودشناسی دعوت می‌کند. زبور عجم نه تنها یک اثر ادبی است، بلکه یک پیام معنوی و اجتماعی برای همه انسان‌ها محسوب می‌شود.

اقبال لاهوری در این کتاب از شعرای بسیاری استقبال کرده، مانند این غزل او:

بر سر کفر و دین فشان رحمتِ عامِ خویش را

بندِ نقاب برگشا ماهِ تمامِ خویش را

زمزمه کهن سرای گردشِ بادهْ تیز کن

باز به بزمِ ما نگر، آتشِ جامِ خویش را

دام ز گیسوان بدوش، زحمتِ گلستان بری

صید چرا نمی‌کنی طایر بامِ خویش را؟

ریگِ عراق منتظر، کِشتِ حجاز تشنه کام

خون حسین بازده، کوفه و شامِ خویش را...

که استقبالی است از این غزل عبدالرحمن جامی:

بام برآی و جلوه ده ماه تمام خویش را

مطلع آفتاب کن گوشه بام خویش را

با همه می‌رسد غمت قسمت بنده هم بده

خاص به دیگران مکن رحمت عام خویش را...

اما یکی از درخشان‌ترین استقبالهای اقبال، از این غزل لسان الغیب، حافظ شیرازی است:

ای فروغِ ماهِ حُسن، از روی رخشان شما

آبِروی خوبی از چاه زَنَخدان شما

عزم دیدار تو دارد جانِ بر لب آمده

باز گردد یا برآید؟ چیست فرمان شما؟

کَس به دور نرگست طرفی نبست از عافیت

بِه که نفروشند مستوری به مستان شما

بخت خواب‌آلود ما بیدار خواهد شد مگر

زان که زد بر دیده آبی، روی رخشان شما

با صبا همراه بفرست از رخت گلدسته‌ای

بو که بویی بشنویم از خاک بستان شما

عمرتان باد و مراد ای ساقیانِ بزمِ جم

گرچه جام ما نشد پُر مِی به دوران شما

دل خرابی می‌کند، دلدار را آگه کنید

زینهار ای دوستان، جان من و جان شما

کی دهد دست این غرض یا رب که همدستان شوند

خاطر مجموع ما، زلف پریشان شما؟

دور دار از خاک و خون دامن، چو بر ما بگذری

کَاندَر این ره کشته بسیارند، قربان شما

می‌کند حافظ دعایی، بشنو، آمینی بگو

روزی ما باد لعل شَکَّرافشان شما

ای صبا با ساکنانِ شهرِ یزد از ما بگو

کِای سر حق‌ناشناسان گوی چوگان شما،

گرچه دوریم از بساط قُرب، همّت دور نیست

بنده شاه شماییم و ثناخوان شما

ای شَهنشاه بلند اختر، خدا را همّتی

تا ببوسم همچو اختر خاک ایوان شما

اشارات غزل حافظ مشخص است و سیاق اجتماعی و ایهامهایش نیز. اقبال ولی، به مضامین مورد نظر خود و زمانه خود جامه همین وزن و قافیه و ردیف را می‌پوشاند و مقابل غزل حافظ می‌نشاند:

چون چراغ لاله سوزم در خیابان شما

ای جوانان عجم جان من و جان شما

غوطه‌ها زد در ضمیر زندگی اندیشه‌ام،

تا به دست آورده‌ام افکار پنهان شما

مهر و مه دیدم، نگاهم برتر از پروین گذشت

ریختم طرح حرم در کافرستان شما

تا سنانش تیز تر گردد فرو پیچیدمش،

شعله‌ای آشفته بود اندر بیابان شما

فکر رنگینم کند نذر تهیدستان شرق

پاره لعلی که دارم از بدخشان شما

می‌رسد مردی که زنجیر غلامان بشکند،

دیده‌ام از روزن دیوار زندان شما

حلقه گرد من زنید ای پیکران آب و گل

آتشی در سینه دارم از نیاکان شما...

همانطور که از متن این غزل نیز برمی‌آید، مضامین اصلی زبور عجم خودی و شکوفایی نیروی درونی انسان، عشق الهی و به عنوان نیروی حرکت آفرین، انتقاد از تقلید و جمود فکری مسلمانان، دعوت به عمل، اراده و خلاقیت، آزادی روح و استقلال فکری و فرهنگی مسلمانان و تجدید حیات اسلام و بیداری جوانان و ملتهای شرق است.

اقبال لاهوری با اشعار خود توانست مفاهیم بلند عرفانی، فلسفی و اجتماعی را به زیبایی بیان کند. او از پیشگامان اصلاحات در میان مسلمانان هندوستان بود و نقش مهمی در بیداری فکری جامعه اسلامی ایفا کرد. آثار او همچون «پیام مشرق»، «زبور عجم»، «اسرار و رموز»، «ارمغان حجاز» و «جاویدنامه» بیانگر عمق اندیشه‌های او و پیوند میان فرهنگ اسلامی و تمدن شرقی است.

اقبال در سال ۱۳۱۷ هجری شمسی از دنیا رفت، اما میراث فکری و ادبی او همچنان الهام‌بخش بسیاری از علاقه‌مندان به ادبیات و فلسفه در سراسر جهان است.