خبرگزاری مهر، گروه استانها: زبان فارسی به‌عنوان یکی از کهن‌ترین و زنده‌ترین زبان‌های جهان، قرن‌هاست نقش پیونددهنده فرهنگ‌ها، اقوام و نسل‌های مختلف را ایفا می‌کند. این زبان نه‌تنها ابزار گفتگو، بلکه ظرفی برای انتقال میراث معنوی و هویت ملی است که در لابه‌لای شعر، داستان و تاریخ موج می‌زند. از دوران باستان تا امروز، فارسی همواره بار رسالت فرهنگی و هویتی ملت ایران را بر دوش داشته و توانسته اقوام پراکنده را زیر چتر زبان مشترک همسو کند. این زبان، بستر پیوند با کشورهای فارسی‌زبان منطقه و عامل همبستگی فراتر از مرزهای سیاسی بوده است.

جایگاه زبان فارسی تنها به جغرافیای ایران محدود نیست؛ بلکه در تاجیکستان، افغانستان، ازبکستان، بخش‌هایی از هند و حتی جوامع مهاجر ایرانی، همچنان رنگ و بوی هویت و آیین پیشینیان را زنده نگه داشته است. پیوند زبان فارسی با فرهنگ اسلامی نیز از شاخصه‌های مهم تاریخ ایران است؛ پس از ورود اسلام، این زبان نقش مهمی در تبیین، ترویج و بسط آموزه‌های قرآنی و معارف دینی ایفا کرده و بستر تقریب مذاهب را فراهم ساخته است.

شاهنامه فردوسی، به‌عنوان بزرگ‌ترین اثر حماسی زبان فارسی، نماد این پیوند فرهنگی است. این اثر نه‌فقط روایتگر تاریخ و اسطوره، بلکه منشوری برای ترویج ارزش‌های خرد، دانش و آزادگی در میان ایرانیان و همه فارسی‌زبانان جهان است. فردوسی با نبوغ و وفاداری فرهنگی خود، کلمات را به سنگر دفاع از هویت ایرانی تبدیل کرد. بیش از هزار بار تکرار واژه ایران در شاهنامه، نشان می‌دهد که زبان و فرهنگ تا چه حد برای او ستون استقلال و عزت ملی بوده است.

تاریخ پاسداشت فردوسی و زبان فارسی گواهی است بر این که هرگاه فرهنگ به حاشیه رانده شده، هویت نیز تضعیف سده است. احیای روز فردوسی و گسترش مراکز پژوهشی در ایران و جهان، نشانه بیداری فرهنگی ملت‌ها برای حفظ این گوهر است. خرد، دانش و آزادگی سه ستون بنیادین فرهنگ ایرانی هستند که در ادبیات فارسی به‌روشنی انعکاس یافته‌اند. این سه ارزش از دیرباز در جان مردم این سرزمین ریشه دوانده و نسل‌به‌نسل منتقل شده است. تهدیدهای پیش‌رو همچون نفوذ زبان‌های بیگانه و فاصله گرفتن نسل جدید از ادبیات فارسی، زنگ خطر جدی برای آینده این میراث گران‌بهاست. مقابله با این تهدیدها نیازمند برنامه‌ریزی فرهنگی و تلاش رسانه‌ها، آموزش و سیاست‌گذاران است.

پاسداشت زبان فارسی، پاسداشت ایران است؛ مسئولیت جمعی که بر عهده همه قرار دارد، از استادان و دانشجویان تا شاعران و خبرنگاران. این زبان حلقه اتصال تاریخ و آینده ماست، و نگاهبانی از آن، حفظ ریشه‌های یک تمدن چند هزار ساله محسوب می‌شود.

زبان فارسی و هویت ملی ایران

در همین راستا پروفسور محمد جعفر یاحقی ،پژوهشگر و نویسندهٔ ایرانی، استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد، عضو پیوستهٔ شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مدیر قطب علمی فردوسی‌شناسی و ادبیات خراسان در دانشگاه فردوسی مشهد در گفتگو با خبرنگار مهر از جایگاه زبان فارسی، نقش شاهنامه در احیای هویت ملی، چالش‌های پیش‌روی این زبان و ضرورت پاسداشت این میراث فرهنگی سخن می‌گوید.

یاحقی، سال ۱۳۲۶ در محله سردشت فردوس به دنیا آمد. وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در شهر فردوس گذراند. در سال ۱۳۴۵، به قصد ادامه تحصیل به مشهد رفت و در سال ۱۳۴۶ با رتبهٔ اوّل در کنکور رشته ادبیات در دانشگاه فردوسی مشهد پذیرفته شد. پس از اتمام دوره لیسانس، در سال ۱۳۵۰ به عنوان رتبه اوّل در کنکور فوق لیسانس زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مشهد پذیرفته شد.

وی در سال ۱۳۵۴ با درجه ممتاز از پایان‌نامه خود دفاع کرد و به پیشنهاد دکتر غلامحسین یوسفی به عنوان مربی در بخش زبان وادبیات فارسی دانشگاه فردوسی استخدام شد. در همان زمان وی در دورهٔ دکتری زبان وادبیات فارسی دانشگاه تهران با رتبهٔ اوّل پذیرفته شده و هم‌زمان با تدریس در دانشگاه فردوسی، در دورهٔ دکتری دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت.

وی در سال ۱۳۵۹ از پایان نامهٔ دکتری خود در دانشگاه تهران با درجهٔ ممتاز دفاع کرد. در سال ۱۳۶۷ دانشیار شد و در سال۱۳۷۲ به مرتبهٔ استادی ادبیات فارسی ارتقا یافت. یاحقی از دی ماه ۱۳۸۱ مدیریت قطب علمی فردوسی‌شناسی وادبیات خراسان را به عهده گرفت.

عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با اشاره به اینکه زبان فارسی یکی از شاخصه‌های برجسته و شناخته‌شده ایران است، گفت: اگر بخواهیم یک شاخصه برجسته و شناخته شده برای ایران داشته باشیم، آن ادبیات فارسی است. اصالت این ادبیات زبانزد بوده و معرف فرهنگ و تمدن ایرانیان است. لازم است بیش از پیش به اهمیت این میراث بیندیشیم و آن را پاس بداریم.

وی افزود: زبان فارسی حافظ هویت ملی و پیوند ملت‌های فارسی‌زبان است. ایران را نمی‌توان فقط با مرز حفظ کرد بلکه باید با فرهنگ حفظ شود. زبان فارسی به‌عنوان زبان مشترک، پیونددهنده ملت‌های فارسی‌زبان و حافظ هویت ملی ماست.

یاحقی با تاکید بر نقش رسانه‌ها در این مسیر خاطرنشان کرد: زبان فارسی بستر خبری و هویتی ماست. خبرنگاران باید قدر این زبان و کار اطلاع‌رسانی را بدانند چون آنچه منتشر می‌کنند بستر پیوندهای اجتماعی و ملی را تقویت می‌کند که کاری مقدس و محترم است.

جایگاه زبان فارسی در تاریخ تمدن و اسلام

این استاد ادبیات فارسی به پیوند دیرپای زبان فارسی با فرهنگ اسلامی اشاره کرد و گفت: ادبیات فارسی شأنی مقدس دارد زیرا پس از قرآن بیشترین نقش را در تبیین و ترویج معارف اسلامی ایفا کرده است. زبان فارسی نماد دیرپای همبستگی بوده و پس از ورود اسلام به ایران، بیش از ۱۲۰۰ سال بستر وحدت فرهنگی ما بوده است.

زبان فارسی، پل تقریب مذاهب اسلامی

وی با بیان اینکه این زبان پیونددهنده فرهنگ ایرانی با آموزه‌های اسلامی بوده، افزود: زبان فارسی کالبد زبانی فراهم کرده که نه تنها وحدت ایران و اسلام، بلکه تقریب مذاهب اسلامی به ویژه تشیع و تسنن را تسهیل کرده است.

شاهنامه؛ منشور خرد و ایران‌دوستی

یاحقی به جایگاه شاهنامه پرداخت و گفت: شاهنامه یکی از متون بنیان‌گذار فرهنگ ایرانی است که پیام اصلی‌اش ترویج خرد، دانش و آزادگی است. فردوسی در آغاز شاهنامه خداوند را با نام «خرد» مخاطب قرار می‌دهد که اهمیت خرد در جهان‌بینی او را نشان می‌دهد.

استاد برجسته ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: فردوسی تنها یک شاعر نیست؛ او با شاهنامه هویت ایرانی را احیا کرده است. هیچ شاعری به اندازه فردوسی واژه ایران را به کار نبرده است؛ بیش از ۱۱۰۰ بار در شاهنامه از واژه‌هایی چون ایران، ایرانی و ایرانیان استفاده شده است. شاهنامه دایرة‌المعارفی از زندگی ایرانیان، آداب، پوشاک، خوراک، آیین‌ها، باورها و مناسبات اجتماعی است. ما فردوسی را به خاطر ادبیاتش و به خاطر پاسداشت فرهنگ و هویت ملی‌مان بزرگ می‌داریم. شاهنامه منشوری برای زیستن بر پایه خردورزی و ایران‌دوستی است.

حرکت‌های فرهنگی پیرامون فردوسی

وی در ادامه خاطرنشان کرد: در گذشته بزرگداشت فردوسی چندان مورد توجه نبود. اولین بار در سال ۱۳۷۶ روز حافظ در شیراز جدی گرفته شد و پس از آن تصمیم گرفتیم در خراسان نیز روز فردوسی را احیا کنیم. ابتدا تعداد شرکت‌کنندگان کم بود اما امروز در سراسر کشور نام فردوسی را با احترام یاد می‌کنند. حتی در کشورهای خارجی مانند فرانسه، آمریکا و ترکیه مراکز فردوسی‌پژوهی شکل گرفته‌اند.

خرد، دانش و آزادگی؛ ستون‌های فرهنگ ایرانی

یاحقی به سه عنصر بنیادین فرهنگ ایرانی اشاره کرده و گفت: خرد، دانش و آزادگی از نخستین روزهای شکل‌گیری تمدن ایرانی در جوهره فرهنگ ما حضور داشته‌اند. ایرانیان حتی در متون کهن با عنوان آزادگان یاد شده‌اند که نشان از عمق این مفاهیم دارد. شاهنامه فردوسی نیز پیام اصلی‌اش را بر همین سه محور بنا کرده است.

به گفته استاد برجسته ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، زبان فارسی و شاهنامه پیونددهنده ایران و جوامع فارسی‌زبان هستند. روابط فرهنگی و علمی میان مشهد و کشورهای تاجیکستان، ازبکستان، افغانستان و هند گسترده است. در مشهد چند همایش بزرگ برگزار کرده‌ایم که سفیر هند نیز در آن شرکت داشته است.

وی در ادامه بیان کرد: میان آثار منتشرنشده گوهرهای کم‌نظیری وجود دارد که بی‌توجهی به آن‌ها خسارت فرهنگی است. استادان زبان و ادبیات فارسی باید بیش از پیش به لایه‌های پنهان متون توجه کنند.

تهدیدها و چالش‌های پیش‌روی زبان فارسی

یاحقی با اشاره به خطر نفوذ زبان‌های بیگانه گفت: یکی از بزرگ‌ترین خطرها نفوذ زبان‌های خارجی است که در کنار کم‌توجهی خود ما به میراث زبان و ادبیات فارسی، این تهدید را دوچندان کرده است.

ارتباط نسل جدید با زبان و ادبیات فارسی

استاد برجسته ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: نسل جدید ارتباط کمتری با زبان و ادبیات فارسی برقرار کرده است. ادبیات به عنوان مجموعه‌ای از فرهنگ و هویت ملی جایگاه خود را از دست داده و نمی‌تواند نقش احراز هویت را به درستی ایفا کند. باید این گنجینه فرهنگی را حمایت کنیم تا بستر رشد و تعالی فراهم شود.

وی بیان کرد: آشنایی اقشار مختلف جامعه با زبان و ادبیات فارسی و باور داشتن به ارزش‌های آن کمک بزرگی به توسعه و تقویت زبان فارسی خواهد کرد. این حمایت باید در عمل و رفتار نیز نمود پیدا کند.

یاحقی اظهار کرد: زبان و ادبیات فارسی هنوز نتوانسته به درستی به جامعه منتقل شود. باید این فاصله برداشته شود تا همه اقشار جامعه بتوانند از ظرفیت‌های زبان و ادبیات بهره‌مند شوند.

عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با اشاره به تحول در بزرگداشت‌ها گفت: در گذشته، بزرگداشت‌ها کم‌رمق بود اما امروز جلسات و مراکز فردوسی‌پژوهی در داخل و خارج ایران فعال شده‌اند و استقبال عمومی رو به افزایش است.

وی اظهار کرد: تلاش در پاسداشت زبان فارسی گامی برای حفظ هویت ملی و دینی ماست. این رویدادها بستر آگاهی‌بخشی دانشجویان نسبت به وظایف قومی، دینی و ملی و فرصتی برای کشف زوایای ناشناخته ادبیات فارسی هستند.

زبان فارسی؛ ستون هویت ایران و چراغ راه پاسداران فرهنگ

زبان فارسی فراتر از یک وسیله ارتباطی، ستون پایدار هویت ملی و حلقه اتصال ملت‌های فارسی‌زبان است. هر واژه فارسی، بخشی از تاریخ و فرهنگ ما را در خود دارد. شاهنامه فردوسی با گنجینه بی‌پایان خود، نه‌تنها یک اثر ادبی بلکه منشور اندیشه، حکمت و ایران‌دوستی است که اگر به نسل‌های آینده منتقل شود، می‌تواند چراغ راه پاسداران فرهنگ ایرانی باشد.

حفظ زبان فارسی یعنی حفاظت از حافظه تاریخی یک ملت؛ حافظه‌ای که در داستان‌ها، غزل‌ها و حماسه‌ها تنیده شده و هر برگ آن روح ایران را به نمایش می‌گذارد. در جهانی که سرعت تحولات فرهنگی بی‌سابقه است، اگر زبان و ادبیات فارسی را رها کنیم، بخشی از وجود و هویت خود را از دست خواهیم داد. این مسئولیتی است که نمی‌توان آن را به فرد یا نهاد خاصی محدود کرد. خبرنگاران، نویسندگان، استادان و دانشجویان باید بدانند که هر تلاش در حوزه زبان فارسی بخشی از یک مأموریت ملی و دینی است؛ مأموریتی که ارزش آن به بزرگی و دیرینگی تمدن ایرانی است.

تجربه احیای بزرگداشت روز فردوسی و افزایش مراکز پژوهشی در ایران و جهان نشان داده است که هر حرکت کوچک فرهنگی می‌تواند موجی بزرگ از آگاهی و علاقه را در جامعه برانگیزد. در برابر تهدیدهای نفوذ زبان‌های بیگانه، بهترین سپر، تقویت محتوا و جذابیت در زبان فارسی است؛ یعنی ادبیاتی که بتواند نسل جدید را از زیبایی و غنا سرمست کند و آنان را به میراث خود افتخارآمیز پیوند زند.

شاهنامه یادآور این حقیقت است که خرد و دانش نه‌تنها ابزار پیشرفت، بلکه راه بقای هویت و استقلال فرهنگی است. امروز نیز این سه ستون باید محور سیاست‌ها و برنامه‌های فرهنگی ما باشند. آینده زبان فارسی، آینده ایران است. اگر این زبان زنده و پرتوان بماند، هویت ما نیز زنده می‌ماند. بی‌توجهی به فارسی یعنی بی‌توجهی به ایران، و پاسداشت آن یعنی نگهداری از روح ملی و پیوند اقوام هم‌زبان.

زبان فارسی میراثی است که هیچ مرز و فاصله‌ای نمی‌تواند آن را از میان ببرد؛ میراثی که همچون رودخانه‌ای زلال از گذشته تا امروز جاری است و اگر آن را پاس بداریم، فردا نیز در جان نسل‌های آینده خواهد جوشید.