به گزارش خبرگزاری مهر، با رشد مداوم تجارت جهانی، گمرکات سراسر دنیا با فشارهای دوگانه ترخیص سریع به همراه نظارت دقیق مواجه هستند. با نگاهی به آمار چشمگیر ۱,۲۰۷,۸۰۴,۵۶۳ اظهارنامه پردازش شده در تمام گمرکات جهان در سال ۲۰۲۳-۲۰۲۴، می‌توان نتیجه گرفت که رسیدن به تعادل میان امنیت و تسهیل در ترخیص باید در اولویت اقدامات دولت‌ها قرار گیرد. طبق گزارش سازمان گمرک جمهوری اسلامی ایران، واردات ۳۹,۲۵۸ هزار تن محصولات به داخل کشور در ۱۲ ماهه سال ۱۴۰۳ در کنار ترانزیت خارجی ۲۱,۹۱۳ هزار تن در این سال که با رشد ۴۹/۲۲ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل همراه بوده، نشان از آن دارد که توجه مضاعف به این حوزه استراتژیک و بهبود شرایط گمرکات کشور می‌تواند نتایج امنیتی و اقتصادی بسیاری را به همراه داشته باشد.

بازرسی صحیح و کامل محموله‌های وارداتی به داخل کشور را می‌توان بک اصل مهم در تأمین امنیت و سلامت اقتصاد تلقی کرد. همان‌طور که مسئولین و رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران بارها به بازرسی حداقلی کانتینرها در گمرکات و بنادر کشور اشاره و نسبت به آن انتقاد کردند که همگی از مدل بازرسی سنتی نشئت می‌گیرد. همین خلأ نظارتی می‌تواند یکی از علل آمار بالای قاچاق در کشور یعنی قاچاق سازمان‌یافته از مبادی رسمی کشور باشد. حادثه بندر شهید رجایی زنگ خطری بود که مسئولین را نسبت به نظارت بر گمرکات مرزی کشور هشیار کند. این در حالی است که برخی کارشناسان، قسمتی از قاچاق تجهیزات ساخت پهپاد در جنگ ۱۲ روزه را از مسیر گمرک بیان کردند.

مطابق بند (ب) ماده ۶ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، وزارت امور اقتصاد و دارایی و وزارت راه و شهرسازی جهت افزایش دقت در بازرسی و کاهش توقف‌ها، موظف به تجهیز مبادی ورودی و خروجی و مسیرهای حمل‌ونقل به امکانات فنی مناسب شده‌اند. همچنین طبق ماده ۱۱ و بند (ط) ماده ۳ قانون امور گمرکی نیز گمرک ایران موظف به استفاده از فناوری‌ها و تجهیزات نوین بازرسی شده است. در همین راستا، دولت‌ها در طی این سال‌ها اقدام به تجهیز گمرکات کشور با دستگاه‌های X-Ray و با تمرکز بر تولید داخل کرده‌اند. حال باگذشت چندین سال از عقد قرارداد تولید ایکس - ری توسط شرکت‌های داخلی، آمارها نشان از سرعت آهسته پیشرفت ما در این حوزه دارد. تولید X-Ray های کانتینری علاوه بر تیراژ پایین، با مشکلاتی نظیر کیفیت و فاصله‌گرفتن از علم روز جهانی در این حوزه روبه‌رو است.

در چشم‌انداز روبه‌رشد تجارت و لجستیک بین‌المللی، فرایندهای مربوط به کنترل مبادی ورودی و خروجی کشور جهت ترخیص کالا از گمرک، برای کسب‌وکارها بسیار حایز اهمیت است. بازرسی‌های گمرکی با استفاده از دستگاه‌های اسکنر، تحولی بنیادین در حمل‌ونقل بود که بدون مداخله فیزیکی، یک بررسی کم‌فشار، سریع و کامل از محموله را ارائه می‌دهد. استفاده از اسکنرها باهدف اطمینان از رعایت مقررات واردات، تشخیص اقلام ممنوعه، تأیید صحت اظهارنامه بار و شناسایی تهدیدات امنیتی بالقوه، خواهد توانست محتویات محموله‌ها را ارزیابی کنند. این اسکنرها با ارتقا دقت و شفافیت در رویه‌های گمرکی، باعث جلوگیری از تأخیر در زنجیره‌های تأمین نیز می‌شود و با ایجاد تعادل بین تسهیل تجارت و امنیت، کشور را ضمن محافظت از منافع ملی، از مزایای تجارت بین‌المللی نیز بهره‌مند می‌نماید.

طبق آخرین آمار سازمان جهانی گمرک (WCO)، آمریکا شمالی با ۸/۴۱% سهم بازار، پیشتاز بازار اسکنرها در سال ۲۰۲۴ بود و پیش‌بینی می‌شود آسیا و اقیانوسیه (AP) در دوره‌های بعدی سریع‌ترین نرخ رشد را تجربه می‌کنند که ناشی از اقتصادهای نوظهور مانند چین و هند خواهد بود.

اسکنرها دارای انواع مختلف ثابت، قابل‌جابه‌جایی، سیار و چمدانی است که مدل‌هایی از آن هم برای راه‌آهن و پالت‌های فرودگاهی استفاده می‌شوند. در این میان، اسکنرهای کامیونی و کانتینری از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند که اسکن با اشعه ایکس (X-Ray) پرکاربردترین آن‌ها قلمداد می‌شود. در حال حاضر حدود ۶۰% از سهم بازار مربوط به اسکنرهای اشعه ایکس ثابت و قابل‌جابه‌جایی و ۴۰% مربوط به اسکنرهای سیار است که این مدل از اسکنرها با رشد بیشتر (سالانه ۷%) درخواست روبه‌رو هستند. اسکنرهای ثابت به دلیل تجهیزات دستگاه، فضای کافی برای ورود کامیون‌ها، وجود محوطه پارکینگ و نیز سایت مخصوص قرارگیری دستگاه، نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتری نسبت به بقیه مدل‌ها دارد؛ اما باوجود اسکن عمیق و واضح، تمام این ملاحظات را قابل‌توجیه می‌کند. نوع دیگر اسکنرها که قابلیت جابه‌جایی دارند نسبت به مدل ثابت، هزینه تهیه و بهره‌برداری کمتری دارند؛ اما فرایند برچیدن، حمل‌ونقل و مونتاژ آن ممکن است بین ۱ تا ۸ هفته به طول انجامد. اما در مقابل، محبوبیت اسکنرهای سیار به دلیل زمان اندک موردنیاز جهت آماده‌شدن و عملیاتی‌شدن و نیز هزینه اولیه سبک‌تر نسبت به دو مدل قبلی، همواره در جهان روبه‌افزایش است. این اسکنرها می‌توانند باتوجه‌به ترافیک و نیاز گمرکات، جابه‌جا شده و در مواقع حساس نیز در جاده‌های داخل یا خارج از شهر برای شناسایی مواد مخدر و تجهیزات مخرب در انواع خودرو ها نیز استفاده شوند.

در نسل جدید این دستگاه‌ها ادغام هوش مصنوعی (AI) و یادگیری ماشین (ML) برای تجزیه‌وتحلیل هرچه قوی‌تر داده‌ها، دقت اسکن را بهبود بخشیده و احتمال خطای انسانی را کاهش می‌دهد. استفاده از هوش مصنوعی با کاهش هزینه‌های عملیاتی و با ارائه تصاویر و تحلیل‌های کاربردی، یک سیستم غربالگری دقیق‌تر، کارآمدتر و قوی‌تری را به منصه ظهور می‌گذارد.

حال که سهم حمل‌ونقل زمینی و دریایی در جهان به ترتیب ۸/۲۷ % و ۵۲% از کل ارزش کالاهای معامله شده است، ایران باتوجه‌به موقعیت ژئوپلیتیکی خود می‌تواند حداکثر اثرگذاری را داشته باشد تا با تسهیل تجارت به‌وسیله اسکنرها و سامانه‌های مرتبط، علاوه بر ترانزیت بین‌المللی به بهبود کسب‌وکارها و زنجیره تأمین محصولات کمک کند. ایجاد یک کلان‌داده با استفاده از سیستم خودکار کنترل وزن و ابعاد خودرو، ثبت خودکار پلاک و کد کانتینر، سیستم نظارت تصویری، اطلاعات اسکنرها و اظهارنامه‌ها می‌تواند کمک شایانی به بهبود تجارت کند. همچنین وجود مهر و اظهارنامه الکترونیکی در ترانزیت‌های خارجی باعث افزایش سرعت ترخیص خواهد شد.

در نتیجه ایران در اولین قدم به این نکته نیاز دارد که امنیت در مرزها باید به یک اولویت ملی تبدیل شود. با اینکه تجهیزات گمرکات و بنادر کشور نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین است؛ اما رسیدن به امنیت و سلامت اقتصادی در کشور آن را توجیه‌پذیر می‌کند. همچنین عقد قراردادهای پیمانکاری نظیر BOT و BOO می‌تواند این هزینه اولیه را به حداقل کاهش دهد.

تجهیز گمرکات کشور به دستگاه‌های ایکس - ری داخلی، خواسته چندین ساله دولت‌ها بوده است؛ ولی باتوجه‌به عملکرد تولیدکنندگان داخلی این خواسته به طور فاجعه باری در حال انجام است به‌طوری که طبق گزارش ارزیابی عملکرد سازمان اداری و استخدامی کشور، از ۱۳ دستگاه ایکس - ری کامیونی و کانتینری موردنیاز کشور در سال ۱۴۰۳، تنها ۲ دستگاه توسط شرکت‌های تولیدکننده داخلی ساخته و تحویل داده شده است که فاصله بسیار زیادی با تعداد کل دستگاه‌های آشکارساز موردنیاز کل کشور دارد. بااین‌حال ایراد را فقط نمی‌توان به تیراژ تولیدی وارد کرد، کیفیت پایین ساخت و پشتیبانی فنی این دستگاه‌ها، به معضلی بزرگ تبدیل شده به‌طوری که تعدادی از دستگاه‌ها بیش از نیمی از سال را خراب و غیرفعال هستند.

اما دوگانه وابستگی به خارج و جهیز تمام گمرکات کشور به دستگاه‌های ایکس - ری و مادون‌قرمز در مقابل تولید داخل، همیشه نقطه بحث بوده است. باوجود تحریم‌ها واردات این دستگاه‌ها قطعاً با چالش روبه‌رو خواهد شد که باید با مونتاژ یا واردات از کشور ثالث کار را حل کرد؛ همچنین توجه به اینکه کشور با محدودیت‌های ارزی مواجه است، ممکن است واردات اسکنرها را به نبود منابع مالی نسبت دهند؛ اما اگر سرمایه‌گذاری در جای درست انجام شود، تجهیز گمرکات کشور باید در صدر فهرست نیازهای کشور قرار گیرد. توجه به این نکته که استفاده از فناوری‌های نوین نظارت خودرو و کانتینر از نظر امنیت داخلی و سلامت اقتصادی دیگر یک الزام است نه یک مزیت، می‌تواند مسیر را به‌درستی برای مسئولین ما آشکار سازد.

همان‌طور که قبلاً گفته شد، گمرک تنها متولی این امر نبوده و وزارت راه و شهرسازی، سازمان ملی استاندارد، سازمان بنادر و… از دیگر دست‌اندرکاران تجهیز گمرکات تلقی می‌شوند. جناب آقای دکتر سید علی مدنی‌زاده، کاهش زمان ترخیص، هوشمندسازی و تجهیز گمرکات به دستگاه‌های آشکارساز را از برنامه‌های وزارت خود قرار داده‌اند. سؤال این است که باتوجه‌به وجود برخی دستگاه‌های اشعه ایکس کانتینری ساخت داخل در گمرکات کشور که حتی پس از گذشت پنج سال از آغاز بهره‌برداری، به دلیل کیفیت پایین و عدم رعایت استانداردهای لازم، هنوز به‌صورت رسمی توسط گمرک مورد پذیرش و تحویل‌گیری قرار نگرفته‌اند؛ و همچنین با درنظرگرفتن موارد عینی مانند عملکرد نامطلوب دستگاه مستقر در گمرک اینچه‌برون که به دلیل پشتیبانی ضعیف تولیدکننده، تنها در سال ۱۴۰۳ بیش از ۲۰۰ روز خرابی را تجربه کرده بود، به چه علت مجوز واردات نمونه‌های خارجی باکیفیت و دارای استانداردهای بین‌المللی برای رفع این نقیصه مهم امنیتی و اقتصادی صادر نمی‌شود؟

به همین خاطر سیاست‌گذاران این امر باتوجه‌به تجربه خود موظف به انتخاب یکی از دو مسیر خودکفایی یا تکیه بر واردات هستند. در صورت تصمیم به ادامه مسیر فعلی، دولت باید راهبرد اصلی خود را بر محور «تحول بنیادین در صنعت داخلی» با اتخاذ سیاست‌های حمایتی هدفمند متمرکز کند تا ضمن ارتقای کیفی تولیدکنندگان، چالش‌های امنیتی ناشی از وابستگی به فناوری خارجی را کاهش دهد. این امر علاوه بر شناخت توان واقعی تولیدکنندگان داخلی، نیازمند تعهد تولیدکنندگان نسبت به کیفیت، تیراژ و پشتیبانی فنی دستگاه‌ها نیز هست. مسیر دیگر تمرکز بر واردات دستگاه‌های ایکس - ری خارجی است که با خرید یا مونتاژ این دستگاه‌ها، در مدت‌زمان کوتاهی می‌توان تمام گمرکات کشور را تجهیز کرد؛ اما تجربه غیرفعال‌شدن دسته‌جمعی دستگاه‌های وارداتی در ساعات مشخص، نگرانی‌های امنیتی زیادی را به همراه داشته است.

این چالش‌ها در حالی مطرح می‌شود که این نواقص گسترده، علاوه بر ایجاد اختلال در فرایند ترخیص کالا و افزایش زمان توقف کانتینرها، می‌تواند منجر به نقص در کنترل و بازرسی دقیق محموله‌ها و تهدید امنیت ملی و اقتصادی کشور شود.

یادداشت از علیرضا نجفلی کارشناس و تحلیل‌گر اقتصادی