خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ ریل‌های راه‌آهن به‌عنوان زیرساخت اصلی سیستم حمل‌ونقل ریلی، روزانه بار سنگینی از قطارهای باری و مسافری را تحمل می‌کنند. فشار مستمر و ارتعاشات ناشی از حرکت قطارها به مرور زمان می‌تواند باعث ایجاد ترک‌های پنهان در ریل شود. این ترک‌ها غالباً در مراحل اولیه قابل مشاهده نیستند و تنها با فناوری‌های پیشرفته می‌توان آن‌ها را شناسایی کرد. فناوری هسته‌ای، به‌ویژه با استفاده از پرتو گاما، روشی دقیق و غیرمخرب برای شناسایی چنین نواقصی فراهم کرده است. اهمیت این فناوری در حفظ ایمنی و جلوگیری از حوادث ریلی بسیار چشمگیر است.

بیشتر بخوانید

هسته‌ای در صنعت ــ 32 | استریل‌سازی بسته‌بندی دارو با فناوری هسته‌ای

هسته‌ای در صنعت ــ 33 | بررسی ترک‌های ریز در چرخ‌های هواپیما و خودرو با پرتو هسته‌ای

ضرورت و اهمیت شناسایی ترک‌های ریل

ترک‌های ریز در ریل اگر به‌موقع شناسایی نشوند، می‌توانند رشد کرده و در نهایت به شکست ناگهانی منجر شوند. چنین شکست‌هایی گاهی موجب خروج قطار از ریل و بروز سوانح سنگین می‌شوند. به همین دلیل، شناسایی ترک‌های پنهان یک ضرورت حیاتی در سیستم‌های ریلی است. روش‌های سنتی بازرسی مانند مشاهده چشمی یا استفاده از چکش‌های مکانیکی به‌هیچ‌وجه برای ترک‌های زیرسطحی کارآمد نیستند. فناوری پرتو گاما با قابلیت نفوذ بالا می‌تواند حتی کوچک‌ترین نواقص داخلی را آشکار کند و به ایمنی شبکه ریلی کمک کند.

اصول علمی فناوری پرتوی گاما

پرتوی گاما شکلی از تابش الکترومغناطیسی با انرژی بسیار بالاست که توان عبور از مواد متراکم مانند فولاد را دارد. در فرآیند بازرسی، پرتو گاما از ریل عبور کرده و تغییرات در شدت پرتو خروجی ثبت می‌شود. ترک‌ها و نواقص داخلی باعث تغییر در جذب پرتو می‌شوند و همین تفاوت مبنای تشخیص است. با استفاده از دتکتورهای دیجیتال، این تغییرات به تصاویر دقیق تبدیل می‌شوند که امکان تحلیل ترک‌های پنهان را فراهم می‌کند. این اصل علمی اساس استفاده از پرتو گاما در صنعت ریلی است.

یک سامانه پرتودهی مورد استفاده در راه‌آهن شامل چند جزء اساسی است: منبع پرتوزا مانند کبالت-60 یا سزیم-137، دتکتورهای حساس دیجیتال یا فیلم‌های رادیوگرافی، واحد پردازش داده و نرم‌افزارهای تحلیلی. علاوه بر این، حفاظ‌های سربی برای جلوگیری از نشت پرتو و تجهیزات ایمنی برای حفاظت از کارکنان به‌کار می‌روند. این اجزا در کنار هم سامانه‌ای یکپارچه را تشکیل می‌دهند که می‌تواند با دقت بالا ترک‌های داخلی ریل را شناسایی کند.

فناوری پرتودهی هسته‌ای می‌تواند در بخش‌های متعددی از شبکه ریلی مورد استفاده قرار گیرد. از جمله در ریل‌های اصلی مسیر، تقاطع‌ها، نقاط اتصال، و ریل‌های نزدیک ایستگاه‌ها که فشار بیشتری متحمل می‌شوند. همچنین در بازرسی خطوط پرسرعت که ایمنی در آن‌ها از حساسیت بالایی برخوردار است، این روش نقش مهمی ایفا می‌کند. کاربرد گسترده این فناوری نشان می‌دهد که پرتو گاما ابزاری کلیدی برای افزایش ایمنی کل شبکه محسوب می‌شود.

استانداردها و دستورالعمل‌های ایمنی

استفاده از فناوری پرتودهی نیازمند تبعیت از استانداردهای ملی و بین‌المللی است. سازمان بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، کمیسیون بین‌المللی الکتروتکنیک (IEC) و سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO) دستورالعمل‌هایی برای ایمنی پرتو و کیفیت آزمون‌ها ارائه کرده‌اند. این دستورالعمل‌ها شامل انتخاب دوز مناسب پرتودهی، آموزش کارکنان، و نحوه استفاده از تجهیزات حفاظتی هستند. رعایت این استانداردها تضمین می‌کند که فرآیند بازرسی علاوه بر دقت بالا، برای انسان و محیط زیست ایمن باشد.

فرآیند بازرسی ریل‌ها با پرتو گاما شامل مراحل مشخصی است. ابتدا بخش مورد نظر از خط ریلی ایمن‌سازی شده و تجهیزات پرتودهی نصب می‌شوند. سپس پرتو گاما به‌صورت کنترل‌شده از ریل عبور داده می‌شود و دتکتورها شدت پرتو خروجی را ثبت می‌کنند. داده‌های به‌دست‌آمده با کمک نرم‌افزارهای ویژه پردازش می‌شوند و ترک‌های پنهان به‌وضوح نمایان می‌گردند. این فرآیند اگرچه نیازمند تجهیزات پیشرفته است، اما نتایج دقیق و قابل اعتمادی به دست می‌دهد.

ابعاد اقتصادی

استفاده از پرتو گاما برای کشف ترک‌های پنهان نه‌تنها از نظر ایمنی بلکه از نظر اقتصادی نیز سودمند است. هزینه تعمیر یا تعویض ریل پس از وقوع شکست بسیار بالاست، درحالی‌که با شناسایی زودهنگام می‌توان این هزینه‌ها را به‌طور چشمگیری کاهش داد. علاوه بر آن، جلوگیری از حوادث ریلی موجب کاهش خسارات جانی و مالی می‌شود. افزایش اعتماد عمومی به سیستم ریلی نیز به‌طور غیرمستقیم سود اقتصادی در پی دارد.

مزایای فناوری نسبت به روش‌های سنتی

روش‌های مرسوم مانند آزمون اولتراسونیک یا بررسی چشمی محدودیت‌های زیادی دارند. اولتراسونیک در برخی موارد توانایی تشخیص ترک‌های عمیق را ندارد و بررسی چشمی تنها ترک‌های سطحی را آشکار می‌کند. در مقابل، پرتو گاما با توان نفوذ بالا می‌تواند ترک‌های بسیار ریز و زیرسطحی را شناسایی کند. علاوه بر این، تصاویر به‌دست‌آمده از پرتودهی امکان تحلیل دقیق‌تر و مستندسازی بهتری را فراهم می‌کنند. این مزایا موجب شده‌اند فناوری هسته‌ای جایگزینی مناسب برای روش‌های سنتی باشد.

باوجود مزایا، استفاده از پرتو گاما با محدودیت‌هایی همراه است. نخست، هزینه بالای تجهیزات و نیاز به زیرساخت‌های تخصصی. دوم، لزوم آموزش نیروی انسانی متخصص در زمینه ایمنی پرتو و تحلیل داده‌ها. سوم، محدودیت در اجرای آزمایش در خطوط پرتردد که ممکن است نیازمند توقف موقت سرویس باشد. همچنین، نگرانی‌های عمومی درباره پرتو و ایمنی نیز چالشی جدی است که نیازمند اطلاع‌رسانی شفاف است.

نوآوری‌های اخیر در بازرسی پرتویی

پیشرفت‌های فناوری باعث ارتقای روش‌های پرتودهی شده است. به‌کارگیری دتکتورهای دیجیتال با حساسیت بالا امکان تشخیص ترک‌های بسیار ریز را فراهم کرده است. همچنین، استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای تحلیل تصاویر حاصل از پرتودهی توانسته دقت شناسایی را افزایش داده و خطای انسانی را کاهش دهد. برخی کشورها نیز سامانه‌های قابل‌حمل برای بازرسی در محل طراحی کرده‌اند که سرعت و انعطاف‌پذیری بیشتری ایجاد می‌کند. این نوآوری‌ها چشم‌انداز جدیدی برای کاربرد گسترده‌تر این فناوری در صنعت ریلی به وجود آورده‌اند.

مطالعات موردی و نمونه‌های عملی

در کشورهای اروپایی، از فناوری پرتو گاما برای بازرسی خطوط پرسرعت استفاده شده است و نتایج نشان داده‌اند که ترک‌های پنهان با دقت بالایی شناسایی می‌شوند. در ایالات متحده، پروژه‌های مشترک میان دانشگاه‌ها و شرکت‌های ریلی به‌کارگیری پرتودهی را در خطوط باری سنگین بررسی کرده‌اند. در آسیا نیز کشورهایی مانند ژاپن و چین سرمایه‌گذاری زیادی در استفاده از این فناوری کرده‌اند. این مطالعات موردی نشان‌دهنده کارایی و اثربخشی واقعی پرتودهی در شناسایی ترک‌های پنهان است.

وقتی مردم اطمینان داشته باشند که شبکه ریلی با فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند پرتو گاما پایش می‌شود، اعتماد بیشتری به استفاده از این سیستم حمل‌ونقل پیدا می‌کنند. این اعتماد عمومی به افزایش استفاده از قطارها منجر می‌شود و سهم حمل‌ونقل ریلی در جابه‌جایی بار و مسافر بیشتر خواهد شد. از سوی دیگر، کاهش حوادث ریلی به بهبود وجهه شرکت‌های ریلی و افزایش جایگاه آن‌ها در میان مردم می‌انجامد.

همچنین در ابعاد زیست‌محیطی نیز این فناوری مزایای فراوانی ایجاد می‌کند. شناسایی زودهنگام ترک‌ها باعث افزایش عمر مفید ریل‌ها می‌شود و نیاز به تعویض سریع آن‌ها را کاهش می‌دهد. این موضوع به کاهش مصرف فولاد و منابع طبیعی کمک می‌کند. همچنین، افزایش بهره‌وری و کاهش توقف‌های ناگهانی موجب صرفه‌جویی در مصرف سوخت قطارها می‌شود. این عوامل در کنار هم به کاهش ردپای کربنی سیستم ریلی کمک می‌کنند و همسو با اهداف توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست هستند.

آینده‌پژوهی در کاربرد پرتو گاما

انتظار می‌رود در سال‌های آینده فناوری پرتو گاما به‌طور گسترده‌تری در شبکه‌های ریلی مورد استفاده قرار گیرد. با کاهش هزینه تجهیزات و توسعه فناوری‌های دیجیتال، این روش حتی برای کشورهای درحال‌توسعه نیز قابل دسترس‌تر خواهد شد. ترکیب پرتودهی با سنسورهای بلادرنگ و اینترنت اشیاء می‌تواند امکان پایش دائمی سلامت ریل‌ها را فراهم کند. آینده این فناوری را می‌توان آینده‌ای هوشمند، دقیق و یکپارچه با دیگر فناوری‌های دیجیتال دانست.

دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی نقشی اساسی در توسعه این فناوری دارند. آن‌ها با انجام پژوهش‌های بنیادی می‌توانند کیفیت دتکتورها و الگوریتم‌های پردازش داده را ارتقا دهند. همچنین، آموزش نیروی انسانی متخصص در حوزه پرتودهی و ایمنی هسته‌ای از وظایف مهم این مراکز است. همکاری میان صنعت و دانشگاه زمینه انتقال سریع دانش به مرحله صنعتی را فراهم می‌کند و موجب توسعه پایدار فناوری می‌شود.

سیاست‌گذاری و حمایت‌های نهادی

توسعه و به‌کارگیری فناوری پرتو گاما نیازمند حمایت‌های دولتی و سیاست‌گذاری مناسب است. ایجاد مراکز ملی پرتودهی، ارائه تسهیلات مالی به شرکت‌های ریلی، و تدوین استانداردهای بومی از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند این مسیر را تسهیل کنند. نهادهای بین‌المللی نیز با تدوین دستورالعمل‌های مشترک می‌توانند تضمین‌کننده کیفیت و ایمنی این فناوری باشند. حمایت نهادی در سطح ملی و بین‌المللی می‌تواند نقش مهمی در گسترش این فناوری ایفا کند.

از سوی دیگر، برای بهره‌گیری مؤثر از فناوری پرتو گاما، شرکت‌های ریلی باید به چند نکته توجه کنند: آموزش پرسنل در زمینه ایمنی پرتویی، سرمایه‌گذاری در تجهیزات مدرن، همکاری با مراکز پژوهشی و اجرای برنامه‌های بازرسی منظم. همچنین، اطلاع‌رسانی شفاف به مردم درباره ایمنی این فناوری می‌تواند پذیرش اجتماعی را افزایش دهد. با رعایت این توصیه‌ها، بهره‌گیری از پرتو گاما به‌طور پایدار و مؤثر امکان‌پذیر خواهد بود.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

فناوری پرتو گاما در کشف ترک‌های پنهان ریل‌های راه‌آهن تحولی مهم در افزایش ایمنی و بهره‌وری شبکه ریلی ایجاد کرده است. این فناوری با دقت بالا و قابلیت نفوذ چشمگیر، امکان شناسایی نواقص را پیش از تبدیل‌شدن به بحران فراهم می‌کند. پیامدهای مثبت آن شامل کاهش هزینه‌ها، افزایش اعتماد عمومی، بهبود عملکرد اقتصادی و همسویی با اهداف زیست‌محیطی است. هرچند چالش‌هایی مانند هزینه اولیه و نیاز به زیرساخت وجود دارد، اما آینده این فناوری روشن است و می‌تواند به استانداردی جهانی در صنعت ریلی تبدیل شود.

----

منابعی برای مطالعه بیشتر

1. International Atomic Energy Agency (IAEA), Non-Destructive Testing Using Gamma Rays, Vienna, 2020.
2. ISO 5579, Radiographic Testing of Metallic Materials, Geneva, 2018.
3. ASTM International, Standards for Radiographic Testing in Railway Industry, 2020.
4. World Nuclear Association (WNA), Industrial Uses of Nuclear Technology, 2021.
5. Khan, F. M., Applications of Radiation Physics in Mechanical Engineering, 2017.
6. Sharma, A., Gamma Radiography in Railway Safety, Journal of Transport Materials, 2019.
7. Hosseini, S., Nuclear Techniques in Railway and Mechanical Industries, Tehran University Press, 2021.
8. European Railway Agency (ERA), Guidelines for Non-Destructive Testing in Railways, 2020.
9. American Society for Nondestructive Testing (ASNT), Gamma Ray Testing in Railway Systems, 2018.
10. U.S. Federal Railroad Administration (FRA), Railway Maintenance and Safety Protocols, 2019.
11. Makuuchi, K., Radiation Processing of Engineering Materials, Wiley, 2012.
12. International Organization for Standardization (ISO), Quality Assurance in Non-Destructive Testing, 2019.
13. British Standards Institution (BSI), Radiographic Inspection of Rail Structures, 2018.
14. Singh, R., Non-Destructive Evaluation in Transportation Applications, Springer, 2019.
15. Japanese Society for Nondestructive Inspection, Gamma Radiography in Railway Industry, 2021.
16. Canadian Nuclear Safety Commission, Industrial Gamma Radiography Safety Guide, 2019.
17. German Railway Research Institute, Advances in Rail Testing with Gamma Rays, 2020.
18. European Committee for Standardization (CEN), NDT in Railway Industry Guidelines, 2019.
19. International Electrotechnical Commission (IEC), Radiographic Safety Standards, 2020.
20. U.S. Department of Energy, Radiation Applications in Industrial Safety, 2020.
21. IAEA: Industrial Applications of Radiation Technology
22. ASTM Standards on Radiography
23. World Nuclear Association – Nuclear Technology in Industry

انتهای پیام/