خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - کوروش دیباج: اصفهان، شهری با آوازه جهانی و میراثی گران‌بها، قرن‌هاست که به‌عنوان یکی از نمادهای فرهنگ و تمدن ایران شناخته می‌شود.

میدان نقش جهان، پل‌های تاریخی، مساجد و بناهای باشکوه این شهر هر ساله میلیون‌ها گردشگر داخلی و خارجی را به خود جذب می‌کند. اما پرسشی جدی وجود دارد که کمتر به آن پرداخته شده است که آیا این شهر تاریخی و پرجاذبه برای همه شهروندان، از جمله افراد دارای معلولیت، دسترس‌پذیر است؟

مفهوم شهر برای همه سال‌هاست در ادبیات توسعه شهری جهان مطرح شده و بر این اصل تأکید دارد که هیچ‌کس نباید به دلیل محدودیت‌های جسمی یا حسی از حقوق شهروندی محروم بماند. در ایران نیز قانون جامع حمایت از حقوق معلولان صراحتاً دستگاه‌های اجرایی را موظف کرده است تا مناسب‌سازی محیط‌های شهری را در اولویت قرار دهند. با این حال، فاصله میان مصوبات قانونی و واقعیت زندگی افراد دارای معلولیت همچنان زیاد است.

خبرنگار مهر در این گزارش با تمرکز بر وضعیت مناسب‌سازی در اصفهان، به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های موجود می‌پردازد و با بازتاب دیدگاه کارشناسان، توان خواهان از حوزه‌های مختلف، تصویری روشن‌تر از وضعیت کنونی ارائه می‌دهد.

امید است این روایت بتواند گامی در جهت تحقق شهری عادلانه‌تر و انسانی‌تر برای همه باشد.

قانون روی کاغذ، اجرا روی زمین

حمیدرضا خالقی، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه شهرسازی، معتقد است که مفهوم مناسب‌سازی در ایران اغلب به شکل سطحی و ناقص درک شده است.

وی به خبرنگار مهر می‌گوید: بسیاری از مدیران شهری تصور می‌کنند اگر در چند تقاطع رمپ احداث کنند یا در یک ساختمان آسانسور نصب شود، مشکل معلولان حل خواهد شد، در حالی که مناسب‌سازی مفهومی جامع و فراگیر است که همه اجزای شهر را در بر می‌گیرد.

این پژوهشگر حوزه شهرسازی در ادامه توضیح می‌دهد: طراحی شهری باید از همان ابتدا بر اساس اصول دسترس‌پذیری انجام شود.

به گفته خالقی، وقتی یک خیابان با عرض کم و کف‌پوش ناهموار ساخته می‌شود، اصلاح آن در آینده بسیار پرهزینه خواهد بود. بنابراین باید نگاه پیشگیرانه جایگزین اقدامات مقطعی شود.

وی تأکید می‌کند: دسترس‌پذیری نه‌تنها حق معلولان بلکه حق سالمندان، کودکان و حتی والدینی است که با کالسکه فرزندانشان در شهر تردد می‌کنند.

این مدرس دانشگاه همچنین به تجربه‌های جهانی اشاره می‌کند و می‌گوید: در بسیاری از کشورهای اروپایی، استانداردهای طراحی شهری به‌گونه‌ای است که همه گروه‌ها بدون تبعیض بتوانند از فضاهای عمومی استفاده کنند. به عنوان نمونه چراغ‌های راهنمایی مجهز به علائم صوتی برای نابینایان یا کف‌پوش‌های ویژه برای راهنمایی در متروها، سال‌هاست اجرا می‌شود. اگر ما هم می‌خواهیم شهری برای همه داشته باشیم، باید این تجربیات را بومی‌سازی کنیم.

خالقی هشدار می‌دهد: بی‌توجهی به مناسب‌سازی، علاوه بر محروم کردن گروهی از شهروندان، هزینه‌های اجتماعی سنگینی نیز به همراه دارد. احساس طردشدگی و نابرابری می‌تواند انسجام اجتماعی را تضعیف کند. به باور او، شهر دسترس‌پذیر فقط یک پروژه عمرانی نیست، بلکه رکن مهمی از عدالت اجتماعی و توسعه پایدار است.

وقتی تاریخ برای همه قابل لمس نیست

لیلا فهیمی، کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری به جنبه‌ای دیگر از مسأله اشاره و ابراز می‌کند: اصفهان به‌عنوان شهر جهانی باید در زمینه گردشگری فراگیر پیشرو باشد، اما در عمل بسیاری از اماکن تاریخی این شهر برای افراد دارای معلولیت غیرقابل استفاده است.

فهیمی به خبرنگار مهر توضیح می‌دهد: بناهای تاریخی اصفهان اغلب با پله‌های بلند، ورودی‌های باریک و سطوح ناهموار ساخته شده‌اند و ورود افراد روی ویلچر یا نابینایان به این مکان‌ها بسیار دشوار است.

وی می‌گوید: وقتی یک گردشگر خارجی معلول وارد اصفهان می‌شود و نمی‌تواند از نزدیک زیبایی مسجد جامع یا عمارت عالی‌قاپو را تجربه کند، این نه‌تنها یک نقص در خدمات شهری بلکه ضربه‌ای به تصویر جهانی اصفهان است.

این فعال حوزه میراث فرهنگی البته به محدودیت‌های مرمتی نیز اشاره می‌کند. تغییرات فیزیکی گسترده در بناهای ثبت‌شده جهانی ممکن است به اصالت آن‌ها آسیب بزند و از سوی یونسکو پذیرفته نشود. اما فهیمی تأکید می‌کند که این به معنای نادیده گرفتن حقوق معلولان نیست.

به باور او، می‌توان با راهکارهای خلاقانه مانند استفاده از رمپ‌های موقت، مسیرهای قابل حمل یا فناوری‌های دیجیتال، تجربه بازدید را برای همه فراهم کرد.

وی نمونه‌هایی از شهرهای تاریخی اروپا را ذکر می‌کند و ادامه می‌دهد: در شهر فلورانس ایتالیا، مسیرهای ویژه‌ای طراحی شده که بدون تغییر در ساختار اصلی بناها، امکان عبور ویلچر را فراهم می‌کند. یا در بارسلونا، سیستم‌های واقعیت مجازی به بازدیدکنندگان نابینا این امکان را می‌دهد که با لمس ماکت‌ها و شنیدن توضیحات صوتی، بناها را درک کنند.

او معتقد است اصفهان نیز می‌تواند چنین ابتکارهایی را به کار گیرد.

این فعال میراث فرهنگی بر لزوم همکاری میان شهرداری، میراث فرهنگی و بخش خصوصی تأکید می‌کند و می‌گوید: گردشگری فراگیر نه‌تنها یک وظیفه اجتماعی بلکه یک فرصت اقتصادی است. هر گردشگر معلول که بتواند به راحتی از اصفهان بازدید کند، سفیر فرهنگی این شهر در جهان خواهد بود.

شهر هنوز با ما غریبه است

زهرا احمدی، نابینای ۲۷ ساله ساکن اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: برای ما نابینایان، ساده‌ترین کارها مثل عبور از خیابان به یک چالش پرخطر تبدیل می‌شود. بسیاری از چراغ‌های راهنمایی صوتی ندارند و کف‌پوش‌های ویژه نابینایان در مسیرهای اصلی نصب نشده است. بارها پیش آمده که در چهارراه‌ها با خطر برخورد خودرو روبه‌رو شوم و تنها به کمک عابران رهگذر توانسته‌ام از خیابان عبور کنم. این شرایط احساس وابستگی دائم ایجاد می‌کند.

وی ادامه می‌دهد: مراجعه به مراکز فرهنگی هم برای ما بسیار دشوار است. سالن‌های تئاتر یا سینما توضیح صوتی برای نابینایان ندارند و ما نمی‌توانیم تجربه‌ای برابر با دیگران داشته باشیم. در واقع، شهر به‌گونه‌ای طراحی شده که ما همیشه به حاشیه رانده می‌شویم. امیدوارم مسئولان درک کنند که دسترس‌پذیری برای ما فقط یک رفاه اضافه نیست، بلکه حقی بنیادی برای زندگی مستقل است.

مهدی صادقی، معلول حرکتی و کاربر ویلچر نیز تجربه خود را به خبرنگار مهر چنین روایت می‌کند: هر روز برای رفتن به محل کار باید با موانعی بزرگ دست‌وپنجه نرم کنم. پیاده‌روها اغلب شیب نامناسب دارند یا با موانعی مانند تابلوهای تبلیغاتی و جوی‌های باز پر شده‌اند. استفاده از اتوبوس برای من تقریباً غیرممکن است، چون اغلب رمپ‌ها یا خراب هستند یا اصلاً تعبیه نشده‌اند. این شرایط باعث می‌شود احساس کنم از زندگی شهری طرد شده‌ام.

وی می‌افزاید: بسیاری از اداره‌های دولتی و بانک‌ها هنوز آسانسور یا سرویس بهداشتی مناسب ندارند. در نتیجه من و افراد مشابه مجبوریم بسیاری از کارهای اداری را به دیگران بسپاریم. این وابستگی اجباری، کرامت انسانی ما را خدشه‌دار می‌کند. اگر مسئولان واقعاً باور دارند که همه شهروندان برابرند، باید این موانع ساده اما حیاتی را برطرف کنند.

سعید مرادی، عضو انجمن معلولان اصفهان، از زاویه تجربه زیستی به موضوع نگاه می‌کند. او به خبرنگار می‌گوید: برای ما معلولان، بسیاری از کارهای ساده روزمره تبدیل به چالش‌های بزرگ شده است. وقتی می‌خواهیم از خانه خارج شویم، اولین مانع پیاده‌رویی است که پر از موانع و دست‌انداز است. وقتی به ایستگاه اتوبوس می‌رسیم، وسیله‌ای که رمپ استاندارد ندارد، ما را از سفر بازمی‌دارد. حتی اگر به اداره‌ای برویم، نبود آسانسور یا سرویس بهداشتی مناسب، استفاده از خدمات را برایمان غیرممکن می‌کند.

مرادی با انتقاد از نگاه مقطعی مدیریت شهری می‌افزاید: ساخت چند رمپ در یک پارک یا نصب چند آسانسور در ساختمان‌های دولتی کافی نیست. ما نیاز به یک برنامه جامع و دائمی داریم. مناسب‌سازی باید به‌عنوان یک اصل در همه پروژه‌های عمرانی دیده شود، نه اینکه هر چند سال یک بار به‌صورت نمادین انجام شود.

وی همچنین به راهکارهای کم‌هزینه اشاره می‌کند. به گفته او، بسیاری از مشکلات با تغییرات ساده حل می‌شود. برای مثال، جابه‌جایی یک مانع در پیاده‌رو، اصلاح شیب یک مسیر یا نصب علائم راهنمایی ساده می‌تواند دسترس‌پذیری را تا حد زیادی بهبود دهد. اما چون این مسائل در اولویت قرار نمی‌گیرند، سال‌ها بدون تغییر باقی می‌مانند.

مرادی در نهایت تأکید می‌کند: مشارکت معلولان در تصمیم‌گیری‌ها ضروری است.

او می‌گوید: هیچ‌کس بهتر از خود ما نمی‌داند که چه مشکلاتی داریم و چه راهکارهایی مؤثر است. اگر شهرداری و دستگاه‌های دیگر واقعاً به دنبال مناسب‌سازی هستند، باید انجمن‌های معلولان را به‌عنوان مشاور دائمی در کنار خود داشته باشند.

تلاش مدیریت شهری برای خدمات رسانی بهتر به توان‌خواهان

‎محمدرضا فلاح، رئیس کمیسیون هوشمندسازی و حمل و نقل شهری شورای اسلامی شهر اصفهان در حوزه حمل‌ونقل، از اقدامات مدیریت شهری دفاع می‌کند.

او می‌گوید: در سه سال گذشته بیش از ۵۰ پروژه مناسب‌سازی در سطح شهر اجرا شده است. از جمله نصب رمپ در تقاطع‌های اصلی، مناسب‌سازی بخشی از ایستگاه‌های اتوبوس و طراحی تعدادی از پارک‌ها با استانداردهای دسترس‌پذیری.

فلاح ادامه داد: هنوز مشکلات فراوانی وجود دارد، اما این اقدامات نشان‌دهنده تغییر نگاه شهرداری به موضوع است.

او توضیح می‌دهد که بسیاری از پروژه‌های قدیمی بدون توجه به استانداردها ساخته شده‌اند و اصلاح آن‌ها امروز نیازمند بودجه‌های کلان است. به همین دلیل، تأکید اصلی شهرداری بر این است که در پروژه‌های جدید، مناسب‌سازی از ابتدا لحاظ شود.

فلاح در پایان تأکید کرد: شهرداری به تنهایی قادر به حل این مشکل نیست.

او می‌گوید: برای رسیدن به شهر دسترس‌پذیر باید همه دستگاه‌ها از جمله میراث فرهنگی، راه و شهرسازی و سازمان‌های مردم‌نهاد در کنار هم قرار گیرند. این مسئله فقط وظیفه یک نهاد نیست، بلکه مسئولیت جمعی همه ماست.

راهی طولانی اما قابل پیمودن

گزارش حاضر نشان داد که وضعیت مناسب‌سازی در اصفهان هنوز با استانداردهای جهانی فاصله زیادی دارد. قوانین موجود اگرچه روشن و الزام‌آورند، اما در عمل به‌طور کامل اجرا نمی‌شوند. بناهای تاریخی شهر همچنان برای افراد دارای معلولیت غیرقابل دسترس‌اند و زندگی روزمره آنان با موانع متعددی روبه‌روست.

در عین حال، نشانه‌هایی از تغییر رویکرد نیز مشاهده می‌شود. تلاش‌های دانشگاهیان برای ترویج مفهوم شهر فراگیر، ابتکارات کارشناسان میراث فرهنگی، صدای پرقدرت انجمن‌های معلولان و اقداماتی هرچند محدود از سوی شهرداری نشان می‌دهد که موضوع مناسب‌سازی در دستور کار جامعه قرار گرفته است.

آینده اصفهان می‌تواند روشن‌تر باشد اگر مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها به جای اقدامات مقطعی، یک برنامه جامع و پایدار تدوین کنند. مشارکت مستقیم معلولان در فرآیند تصمیم‌گیری، تخصیص بودجه‌های کافی و استفاده از تجربه‌های موفق جهانی سه کلید اصلی برای تحقق این هدف است.

شهر دسترس‌پذیر فقط برای معلولان نیست؛ شهری است برای همه شهروندان، شهری که در آن عدالت اجتماعی نه در شعار بلکه در عمل محقق می‌شود. اصفهان اگر این مسیر را با جدیت ادامه دهد، می‌تواند الگویی ملی و حتی بین‌المللی برای توسعه شهری انسانی باشد.