خبرگزاری مهر_ گروه جامعه؛ در تاریخ ایران و اسلام، سکه‌ها به‌ویژه جایگاه خاصی دارند، زیرا در آنها می‌توان پیوستگی و گسست میان سنت‌های باستانی و ارزش‌های اسلامی را مشاهده کرد. مطالعه این آثار که امروزه در حوزه‌ای علمی با عنوان سکه‌شناسی انجام می‌گیرد، ابزار مهمی برای پژوهش‌های تاریخی محسوب می‌شود؛ چراکه هر قطعه سکه، سندی زنده از شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عصر خود است.

در دوران کهن، پیش از پیدایش پول فلزی، نظام اقتصادی جوامع انسانی بر مبنای مبادلۀ کالا به کالا شکل گرفته بود. هرچند این شیوه ساده می‌نمود، اما مشکلات فراوانی داشت: ارزش نسبی کالاها به آسانی تعیین نمی‌شد و ذخیره‌سازی یا حمل‌ونقل برخی اقلام دشوار بود.

در چنین شرایطی، چهارپایان همچون گاو و گوسفند نقش «معیار ارزش» را ایفا می‌کردند و نوعی پول زنده محسوب می‌شدند. شواهد باستان‌شناسی، از جمله نقش‌برجسته‌ها و سنگ‌نوشته‌های بین‌النهرین و مصر، صحنه‌هایی از این مبادلات ابتدایی را به تصویر کشیده‌اند. با آغاز عصر فلزات، تمدن بشری گام مهمی در مسیر تکامل اقتصادی برداشت. فلزاتی چون مس، برنز، طلا و نقره به دلیل دوام، قابلیت تقسیم‌پذیری و ارزش ذاتی، جایگزین مناسبی برای کالاهای حجیم شدند. اشیای کوچک فلزی در اشکال گوناگون، از حلقه و استوانه تا تبر و کارد، نه تنها به‌منزله ابزار مبادله بلکه به عنوان نماد ثروت و منزلت اجتماعی نیز به کار رفتند. این مرحله مقدمه‌ای بر پیدایش سکه به معنای واقعی بود. سکه‌ها علاوه بر نقش اقتصادی، همواره نقشی کلیدی در زندگی روزمره مردم داشته‌اند.

مسکوکات، فراتر از یک ابزار مبادله، نقشی مستقیم در ثبات یا بی‌ثباتی اقتصادی جوامع ایفا می‌کردند

ارزش واقعی یک درهم یا دینار در دوره‌های مختلف برابر با میزان مشخصی از کالاهای اساسی همچون گندم، نان یا روغن بود و همین موضوع سکه را به معیاری عادلانه برای مبادلات بدل می‌کرد. میزان عیار فلزات، به‌ویژه نقره و طلا، عامل مهمی در اعتماد عمومی به سکه‌ها بود و هرگاه این عیار کاهش می‌یافت، بحران‌های اقتصادی و نارضایتی اجتماعی پدیدار می‌شد. این امر نشان می‌دهد که مسکوکات، فراتر از یک ابزار مبادله، نقشی مستقیم در ثبات یا بی‌ثباتی اقتصادی جوامع ایفا می‌کردند. هرودوت، مورخ یونانی، نخستین بار به این موضوع اشاره کرد که لیدی‌ها در آسیای صغیر اولین مردمانی بودند که سکه ضرب کردند.

موقعیت جغرافیایی لیدی و وجود ذرات طلا در بستر رود پاکتول زمینه‌ساز این نوآوری شد. سکه‌های اولیه لیدی که از آلیاژ طلا و نقره موسوم به «الکتروم» ساخته می‌شدند، گامی اساسی در استانداردسازی ارزش مبادلات بودند. این نوآوری اعتماد بازرگانان را جلب کرد و به گسترش تجارت با یونانیان و دیگر تمدن‌های مدیترانه‌ای انجامید. از همین نقطه، سکه به تدریج جایگاه خود را به عنوان ابزار اقتصادی و سیاسی تثبیت کرد.

با فتح لیدی توسط کوروش بزرگ در سال ۵۴۶ پیش از میلاد سنت ضرب سکه به قلمرو هخامنشیان منتقل شد. کوروش با درایت سیاسی، به مناطق تحت سلطه اجازه داد سکه‌های خود را ضرب کنند، مگر سکه‌های خاصی که ارزش سیاسی داشتند. در دوره اشکانیان، نقره به معیار اصلی سکه‌ها تبدیل شد و سکه‌های طلا بیشتر در مراسم تشریفاتی یا به عنوان مدال افتخاری به کار می‌رفتند. اهمیت هنری سکه‌های اشکانی در این بود که چهرۀ فرمانروایان به صورت نیم‌رخ یا تمام‌رخ روی آنها نقش می‌بست؛ بدین ترتیب، سکه‌ها علاوه بر ارزش اقتصادی، سندی تصویری از تاریخ هنر و پرتره‌سازی ایران نیز به شمار می‌روند.

در دوره ساسانیان، سکه‌ها به اوج شکوفایی فنی و هنری خود رسیدند. نقش تاج شاهنشاهان، نمادهای زرتشتی چون آتشدان، و نوشته‌های پهلوی از شاخصه‌های اصلی این سکه‌ها بود. با فتح ایران و ظهور اسلام، این سنت تغییر یافت اما به‌طور کامل از میان نرفت. نخستین سکه‌های عرب-طبرستانی همچنان با الگوگیری از سکه‌های ساسانی ضرب شدند. جنس بیشتر آنها نقره بود و نقوشی چون تاج با بال شاهین و نمادهای نجومی مانند ماه و ستاره در آنها دیده می‌شد.

این امر نشان‌دهنده گذار تدریجی از سنت ساسانی به ارزش‌های اسلامی است. در سکه‌های عرب_ساسانی نیز تصویر شاه ساسانی در یک سوی سکه حفظ شد، اما در سوی دیگر نام خلفا یا حاکمان اموی به خط پهلوی و کوفی نقش بست. عباراتی همچون «بسم‌الله» یا «بسم‌الله ربی» از جمله نشانه‌های نفوذ اسلام بر این سکه‌ها بودند. این ترکیب دوگانه بیانگر تلاش حکومت جدید برای مشروعیت‌بخشی به خود از طریق تداوم سنت‌های آشنا برای مردم بود.

اگرچه در دوره‌های بعد سوره اخلاص با آیاتی از سوره‌های دیگر کلام‌الله مجید جایگزین شد، اما همچنان عبارت محمدرسول‌الله نوشتار ثابت روی سکه‌ها ماند

تحول بنیادین در تاریخ سکه‌زنی اسلامی در نیمه دوم سده نخست هجری صورت گرفت؛ تصاویر شاهان حذف شدند و جای خود را به مضامین مذهبی دادند. از آن پس سکه‌ها حامل آیات قرآنی مانند سوره مبارکه اخلاص و عبارت «محمد رسول‌الله» شدند. این اقدام، سکه را از یک شیء اقتصادی به یک رسانه تبلیغاتی قدرتمند برای ترویج اسلام تبدیل کرد. اگرچه در دوره‌های بعد سوره اخلاص با آیاتی از سوره‌های دیگر کلام‌الله مجید جایگزین شد، اما همچنان عبارت محمدرسول‌الله نوشتار ثابت روی سکه‌ها ماند. نوشته‌های این سکه‌ها در آغاز بدون نقطه و اعراب بود، که نشان‌دهنده رواج خط کوفی در آن دوران است.

خلفای عباسی نیز با اندکی تغییر، همین سنت را ادامه دادند و به جای سوره اخلاص، عبارات دیگری همچون «محمد رسول‌الله و ارسله بالهدی و دین الحق» را بر حاشیه سکه‌ها افزودند. با شکل‌گیری حکومت‌های مستقل ایرانی مانند طاهریان، صفاریان و سامانیان، سکه‌ها همچنان به طراز اسلامی و به‌طور مشخص با تضمین نام مبارک حضرت خاتم النبیین (ص) ضرب می‌شدند. تفاوت مهم این دوره، افزودن نام خلفا و امیران محلی در کنار آیات قرآنی بود. در عصر غزنویان، سکه‌ها بیش از پیش به ابزار مشروعیت سیاسی بدل شدند.

محمود غزنوی علاوه بر تضمین نام حضرت رسول، القاب افتخاری همچون «یمین‌الدوله» و «امین‌الدوله» را بر سکه‌ها نقش کرد تا اقتدار خویش را تثبیت کند. پس از سلجوقیان، خوارزمشاهیان نیز سکه‌هایی متضمن آیاتی از قرآن، به‌ویژه سوره روم، و نام حضرت نبی (ص) ضرب کردند. با ورود مغولان و تأسیس دولت ایلخانی، نوآوری‌های چشمگیری در طراحی سکه‌ها پدید آمد. سکه‌های پنج‌ضلعی با نقوش هندسی از دستاوردهای مهم این دوره بود. نام مبارک حضرت رسول (ص)، همچنان به‌صورت برجسته و نمایان بر روی سکه‌های این دوران نقش می‌بست.

عصر طلایی سکه‌زنی ایران در عهد صفوی

در دوره تیموریان، گرچه طراحی ساده‌تر شد و سکه‌ها بیشتر چهارگوش یا دایره‌ای بودند، اما همچنان ارزش تاریخی و هنری خود را حفظ کردند؛ اشعار دینی همانند قبل بر سکه‌ها نقر می‌شد. صفویان را می‌توان عصر طلایی سکه‌زنی در ایران دانست. کیفیت بالای ضرب، تنوع نقوش و استفاده از اشعار فارسی و عربی با مضامین مذهبی و وصف شاهان از ویژگی‌های بارز این دوره است. نام مبارک پیامبر گرامی اسلام (ص) و همچنین ذکر اسامی ائمه در کنار القاب شاهان و درج محل و سال ضرب باعث شد سکه‌ها به اسناد تاریخی و مذهبی بی‌همتایی تبدیل شوند.

در دوره افشاریه، نقوش اسلیمی و عبارت «خلّدالله ملکه» رایج شد که نشان‌دهنده ادامه سنت اسلامی در کنار گرایش‌های هنری ایرانی بود. زندیه نیز بر سکه‌های خود علاوه بر ذکر نام نبی اکرم (ص)، شعائر دینی و مذهبی همچون «الحمدلله رب‌العالمین» و «یا صاحب‌الزمان» را نقش کردند. با روی کار آمدن قاجاریه، سکه‌زنی وارد مرحله‌ای نوین شد. استفاده از ماشین‌آلات ضرب باعث شد کیفیت و کمیت سکه‌ها به‌طور چشمگیری افزایش یابد. به همین دلیل، این دوره به عصر «فراوانی سکه» شهرت یافت. در کنار مضامین مذهبی سنتی، عناصر مدرن اروپایی نیز در طراحی سکه‌ها دیده می‌شود. این امر نشان‌دهنده آغاز ورود مدرنیسم به فرهنگ و اقتصاد ایران است.

چند روز پیش ۶۳ سکه از سکه‌هایی که متعلق به دوره‌های تاریخی بودند؛ به مناسبت یک هزار و پانصدمین سال میلاد پیامبر (ص) رونمایی شدند. قرار است به زودی این سکه‌ها که برای اولین بار از خزانه مؤسسه موزه‌های بنیاد بیرون آمده، به مدت دو هفته در موزه آستان قدس رضوی نمایش داده شوند و پس از آن به صورت دائمی در موزه پول ساختمان دفینه به نمایش گذاشته شوند.