خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ فناوری هسته‌ای در دهه‌های اخیر فراتر از حوزه انرژی و پزشکی گسترش یافته و به شکلی مؤثر وارد عرصه کشاورزی شده است. یکی از شاخه‌های مهم این فناوری، استفاده از پرتو برای بهبود کمّی و کیفی محصولات باغی و زراعی است. در میان این کاربردها، افزایش اندازه میوه‌ها جایگاهی ویژه دارد. دلیل اهمیت این موضوع آن است که مصرف‌کنندگان عموماً میوه‌های درشت‌تر را جذاب‌تر و بازارپسندتر می‌دانند، و کشاورزان نیز از نظر اقتصادی سود بیشتری از فروش چنین محصولاتی به‌دست می‌آورند.

بیشتر بخوانید

هسته‌ای در کشاورزی ــ 27 | کاربرد فناوری هسته‌ای در افزایش دوام سیب صادراتی

هسته‌ای در کشاورزی ــ 28 | کاربرد فناوری هسته‌ای در افزایش ماندگاری گل‌های شاخه‌بریده

پرتوهای یونیزان مانند پرتو گاما، ایکس یا الکترون، هنگامی‌که در دزهای کنترل‌شده به گیاه یا بذر تابانده می‌شوند، موجب تغییرات فیزیولوژیک و بیوشیمیایی می‌گردند. این تغییرات می‌توانند رشد سلول‌ها را تحریک کنند و مسیرهای هورمونی مرتبط با بزرگ شدن میوه را فعال سازند.

از نگاه سیاست‌گذاران کشاورزی، این فناوری هم به بهبود کیفیت محصول کمک می‌کند، و هم روشی علمی و پایدار برای تأمین امنیت غذایی جهانی به‌شمار می‌رود. سازمان انرژی اتمی بین‌المللی (IAEA) و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) به‌طور مشترک پروژه‌های متعددی در این زمینه هدایت کرده‌اند تا فناوری به‌طور عملی در اختیار کشورهای مختلف قرار گیرد.

به‌طور خلاصه، پرتودهی را می‌توان ابزاری نوین و مؤثر برای افزایش اندازه میوه‌ها و در نتیجه ارتقای بهره‌وری کشاورزی در سطح جهانی دانست.

ضرورت و اهمیت

کشاورزی مدرن با چالش‌هایی چون رشد جمعیت، محدودیت منابع آب و خاک، و نیاز روزافزون به محصولات باکیفیت روبه‌رو است. در چنین شرایطی، افزایش اندازه میوه‌ها تنها یک موضوع ظاهری یا تجاری نیست؛ بلکه با ابعاد کلان امنیت غذایی و بهره‌وری زمین کشاورزی ارتباط دارد.

در کنار این، مصرف‌کنندگان در بازارهای جهانی عموماً تمایل دارند برای میوه‌های درشت‌تر و خوش‌ظاهرتر بهای بیشتری بپردازند. بنابراین، کشاورزانی که بتوانند محصولی با اندازه بهینه ارائه دهند، از مزیت رقابتی برخوردار خواهند شد. از سوی دیگر، میوه‌های درشت‌تر معمولاً دارای گوشت بیشتر و ضایعات کمتر هستند که این امر به بهبود بازده مصرفی منجر می‌شود.

فناوری هسته‌ای، با امکان کنترل دقیق فرآیند رشد سلولی و تحریک مسیرهای هورمونی، ابزاری علمی و غیرمخرب برای رسیدن به این هدف است. برخلاف برخی روش‌های شیمیایی، پرتو بقایای مضر در میوه برجای نمی‌گذارد و از نظر زیست‌محیطی روشی ایمن‌تر به‌شمار می‌رود.

از دید کلان، اهمیت این فناوری به‌ویژه در کشورهایی که زمین‌های حاصلخیز محدود دارند یا با بحران کم‌آبی مواجه‌اند، دوچندان است. پرتودهی کمک می‌کند تا از همان سطح زیرکشت موجود، محصول بیشتری با کیفیت بالاتر به‌دست آید.

اصول کلی پرتودهی و تأثیر آن بر ساختار گیاهی

پرتودهی بر پایه تاباندن انرژی یونیزان به بذر، نهال یا حتی میوه در مراحل خاص رشد صورت می‌گیرد. این انرژی سبب ایجاد تغییرات در DNA، تنظیم مسیرهای هورمونی و افزایش فعالیت آنزیمی می‌شود.

در مورد افزایش اندازه میوه‌ها، پرتوها معمولاً باعث تحریک تقسیم سلولی در مرحله رشد اولیه و همچنین بزرگ‌تر شدن سلول‌ها در مرحله توسعه می‌شوند. به‌ویژه هورمون‌هایی چون اکسین و جیبرلین تحت تأثیر پرتو فعال‌تر می‌شوند و همین امر موجب افزایش اندازه نهایی میوه می‌گردد.

پرتودهی دارای شدت و دز مشخصی است. اگر شدت تابش بیش از حد باشد، ممکن است اثرات منفی چون توقف رشد یا آسیب ژنتیکی ایجاد کند؛ اما در دزهای بهینه، می‌تواند رشد طبیعی را تسریع کند. بنابراین کلید موفقیت در این فناوری، تنظیم دقیق دز و زمان‌بندی پرتودهی است.

به‌طور علمی می‌توان گفت که پرتوها با ایجاد «تنش کنترل‌شده» در گیاه، مکانیسم‌های دفاعی و ترمیمی آن را فعال می‌کنند. این فرآیند شبیه واکسیناسیون است: محرک خفیف، واکنش‌های سودمند در پی دارد.

اجزای اصلی سیستم پرتودهی کشاورزی

یک سیستم کامل پرتودهی کشاورزی از چند بخش اساسی تشکیل می‌شود. نخست، منبع پرتو که می‌تواند کبالت-60 (برای گاما)، دستگاه شتاب‌دهنده الکترونی، یا لامپ پرتو ایکس باشد. این منبع باید توان کافی برای تولید دز مورد نظر در شرایط ایمن را داشته باشد.

بخش دوم، اتاق پرتودهی یا محفظه‌ای با حفاظ‌های مناسب است که از نشت پرتو به محیط بیرون جلوگیری می‌کند. این بخش مجهز به سیستم‌های کنترلی و حسگرهای ایمنی است.

بخش سوم، سیستم جابه‌جایی محصول است که وظیفه انتقال بذر، نهال یا میوه را به داخل محفظه پرتودهی بر عهده دارد. این بخش باید طوری طراحی شود که محصول به‌طور یکنواخت در معرض پرتو قرار گیرد.

در کنار این‌ها، ابزارهای اندازه‌گیری دز (دزیمترها) و سیستم‌های کنترل کیفی نیز ضروری هستند تا اطمینان حاصل شود پرتودهی در سطح مناسب و استاندارد انجام گرفته است.

وجود نیروی انسانی متخصص و آموزش‌دیده نیز جزئی جدایی‌ناپذیر از این سیستم به‌شمار می‌رود.

انواع کاربردهای پرتو در بهبود ویژگی‌های میوه‌ها

پرتودهی می‌تواند به شکل‌های مختلف بر میوه‌ها تأثیر بگذارد. نخستین کاربرد، تحریک رشد است که مستقیماً به افزایش اندازه میوه منجر می‌شود. این موضوع در محصولاتی چون انگور، گوجه‌فرنگی و مرکبات به‌خوبی مشاهده شده است.

کاربرد دوم، افزایش ماندگاری است. پرتوها با کاهش فعالیت میکروارگانیسم‌ها و کند کردن فرآیند رسیدگی، موجب طولانی‌تر شدن دوره عرضه میوه در بازار می‌شوند.

کاربرد سوم، بهبود کیفیت تغذیه‌ای است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند پرتودهی در دزهای مشخص می‌تواند موجب افزایش برخی ویتامین‌ها یا مواد آنتی‌اکسیدانی در میوه شود.

کاربرد چهارم، اصلاح نژادی جهشی است که از پرتو برای ایجاد تنوع ژنتیکی و انتخاب ارقام جدید با میوه‌های درشت‌تر استفاده می‌کند.

در مجموع، پرتوها ابزار چندمنظوره‌ای هستند که هم از جنبه فیزیولوژیک و هم ژنتیکی می‌توانند به بهبود کیفیت میوه‌ها کمک کنند.

استانداردها و دستورالعمل‌های ملی و بین‌المللی در پرتودهی غذایی

پرتودهی محصولات کشاورزی، از جمله میوه‌ها، یک فناوری حساس است که باید تحت ضوابط سخت‌گیرانه انجام گیرد. سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان بهداشت جهانی (WHO)، سازمان خواربار و کشاورزی (FAO) و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) دستورالعمل‌های جامع و مشترکی را برای استفاده ایمن از پرتو در مواد غذایی منتشر کرده‌اند.

این دستورالعمل‌ها شامل مواردی همچون حداکثر دز مجاز پرتودهی، نوع محصول هدف، روش‌های بسته‌بندی و جابه‌جایی و شرایط بهداشتی هستند. برای مثال، دزهای پایین (زیر 1 کیلوگری) معمولاً برای تأخیر در رسیدن میوه به کار می‌روند، در حالی که دزهای متوسط می‌توانند در تحریک رشد و بهبود اندازه نقش داشته باشند.

در سطح ملی، بسیاری از کشورها قوانین خاص خود را دارند. برای نمونه، ایالات متحده از طریق سازمان غذا و دارو (FDA) و وزارت کشاورزی (USDA) مجوزهای پرتودهی غذایی را کنترل می‌کند. در اتحادیه اروپا، کمیسیون اروپا چارچوب قانونی سخت‌گیرانه‌ای در این زمینه وضع کرده است.

علاوه بر این، برچسب‌گذاری نیز اهمیت دارد. بسیاری از کشورها ملزم می‌دانند که محصولات پرتودهی‌شده با نشانه‌ای مشخص در بازار عرضه شوند تا مصرف‌کنندگان آگاهانه انتخاب کنند.

تأثیرات اقتصادی افزایش اندازه میوه‌ها با پرتو

از منظر اقتصادی، استفاده از پرتو برای افزایش اندازه میوه‌ها مزایای چشمگیری دارد. نخست، افزایش قیمت بازار: میوه‌های درشت‌تر معمولاً با قیمت بالاتری فروخته می‌شوند و همین موضوع سود کشاورزان را بیشتر می‌کند.

دوم، کاهش ضایعات: میوه‌های پرتودهی‌شده معمولاً بافت مستحکم‌تری دارند و دیرتر فاسد می‌شوند. این ویژگی منجر به کاهش هدررفت در زنجیره تأمین می‌شود. کاهش ضایعات به‌ویژه برای کشورهای درحال‌توسعه اهمیت زیادی دارد زیرا زیان اقتصادی ناشی از فساد میوه‌ها در این کشورها بالاست.

سوم، افزایش صادرات: بسیاری از کشورها، برای پذیرش واردات میوه، شرط می‌گذارند که محصولات تحت پرتودهی یا سایر روش‌های ایمن‌سازی قرار گرفته باشند. بنابراین، پرتودهی می‌تواند به توسعه صادرات محصولات کشاورزی کمک کند.

چهارم، بهبود بهره‌وری زمین کشاورزی: وقتی میوه‌ها درشت‌تر شوند، کشاورز از همان سطح زمین سود بیشتری می‌برد، بدون نیاز به افزایش سطح زیرکشت یا مصرف نهاده‌های بیشتر.

در نهایت، مطالعات اقتصادی نشان داده‌اند که سرمایه‌گذاری اولیه در ایجاد مراکز پرتودهی، با افزایش ارزش افزوده محصولات و رشد صادرات، در مدت کوتاهی بازگشت خواهد داشت.

فرایند انجام پرتودهی در میوه‌ها

فرایند پرتودهی میوه‌ها شامل چند مرحله اساسی است. ابتدا، انتخاب محصول مناسب صورت می‌گیرد؛ معمولاً میوه‌ها باید در مرحله خاصی از رسیدگی قرار داشته باشند تا بهترین نتیجه حاصل شود. سپس، میوه‌ها به‌صورت دسته‌ای یا بسته‌بندی‌شده وارد مرکز پرتودهی می‌شوند.

مرحله دوم، قرارگیری در محفظه پرتودهی است. در اینجا، منبع پرتو (گاما، ایکس یا الکترونی) در فاصله‌ای مشخص از محصول قرار می‌گیرد. مدت زمان و شدت تابش با توجه به نوع میوه و هدف پرتودهی تنظیم می‌شود.

مرحله سوم، کنترل کیفی است. دزیمترها برای اندازه‌گیری دز جذب‌شده در بخش‌های مختلف میوه استفاده می‌شوند تا اطمینان حاصل شود که فرآیند یکنواخت بوده است.

مرحله چهارم، بسته‌بندی نهایی و توزیع است. بسته‌بندی باید به‌گونه‌ای باشد که میوه در حین جابه‌جایی آسیبی نبیند و شرایط بهداشتی حفظ شود.

کل این فرایند به‌گونه‌ای طراحی شده است که پرتو به‌هیچ‌وجه باقی‌مانده‌ای در محصول ایجاد نمی‌کند. به بیان علمی، پرتودهی باعث رادیواکتیو شدن میوه نمی‌شود؛ بلکه فقط انرژی آن تغییر می‌یابد.

مزایای پرتودهی نسبت به روش‌های سنتی افزایش محصول

روش‌های سنتی مانند استفاده از کود شیمیایی یا تنظیم هورمون‌های گیاهی در بهبود رشد میوه‌ها رایج‌اند، اما محدودیت‌های جدی دارند. برای مثال، مصرف بی‌رویه کودها موجب آلودگی خاک و آب می‌شود. هورمون‌ها نیز گاهی اثرات جانبی بر سلامت انسان دارند.

در مقابل، پرتودهی یک روش غیرشیمیایی است. این فناوری هیچ‌گونه باقیمانده مضری بر جای نمی‌گذارد. از نظر زیست‌محیطی نیز روشی پایدارتر محسوب می‌شود.

مزیت دیگر پرتودهی، سرعت اثرگذاری آن است. پرتوها می‌توانند در مدت زمان کوتاه تغییرات قابل‌توجهی در رشد سلولی ایجاد کنند، درحالی‌که روش‌های سنتی معمولاً به زمان طولانی‌تری نیاز دارند.

همچنین پرتودهی قابلیت ترکیب با سایر فناوری‌ها را دارد. برای مثال، می‌توان آن را همراه با روش‌های اصلاح نژادی یا کشت بافت به‌کار برد و اثر هم‌افزایی ایجاد کرد.

به‌طور کلی، پرتودهی راهکاری کارآمدتر، ایمن‌تر و آینده‌نگرانه‌تر نسبت به روش‌های سنتی برای افزایش اندازه میوه‌هاست.

چالش‌ها و محدودیت‌ها

با وجود مزایا، استفاده از پرتو در کشاورزی بدون چالش نیست. نخستین چالش، هزینه‌های اولیه بالا برای احداث مراکز پرتودهی و تأمین تجهیزات است. بسیاری از کشاورزان خُرد توان سرمایه‌گذاری مستقیم در این حوزه را ندارند.

دومین محدودیت، کمبود آگاهی عمومی است. بسیاری از مصرف‌کنندگان هنوز با واژه «پرتودهی» احساس نگرانی می‌کنند و تصور اشتباهی دارند که محصولات پرتودهی‌شده رادیواکتیو می‌شوند. این مسئله به اطلاع‌رسانی و آموزش گسترده نیاز دارد.

سومین چالش، نیاز به نیروی انسانی متخصص است. کار با منابع پرتو نیازمند آموزش‌های تخصصی، رعایت استانداردهای ایمنی و نظارت مستمر است.

چهارم، ملاحظات قانونی: در برخی کشورها قوانین سخت‌گیرانه یا پیچیده‌ای برای صدور مجوز پرتودهی وجود دارد که روند استفاده از این فناوری را کند می‌کند.

در نهایت، محدودیت پژوهشی نیز وجود دارد. هنوز مطالعات کافی روی برخی گونه‌های میوه انجام نشده است و نیاز است تحقیقات بیشتری برای تعیین دزهای بهینه و اثرات بلندمدت صورت گیرد.

نقش پرتودهی در رفع چالش‌های تولید میوه‌های درشت‌تر

بخش کشاورزی با چالش‌های متعددی مانند کمبود آب، محدودیت زمین‌های حاصلخیز، تغییرات اقلیمی و فشار آفات روبه‌رو است. در چنین شرایطی، پرتودهی می‌تواند به‌عنوان یک ابزار چندمنظوره بسیاری از این موانع را برطرف کند.

یکی از چالش‌های اصلی، کمبود آب است. میوه‌های پرتودهی‌شده معمولاً راندمان استفاده از آب بالاتری دارند؛ زیرا رشد سلولی آن‌ها به‌گونه‌ای تحریک می‌شود که بافت میوه توانایی بیشتری در ذخیره آب پیدا می‌کند.

چالش دیگر، تنوع ژنتیکی محدود است. بسیاری از ارقام سنتی کشاورزی ظرفیت محدودی برای تولید میوه‌های درشت دارند. پرتودهی می‌تواند با ایجاد جهش‌های کنترل‌شده، ژن‌های جدیدی ایجاد کند که قابلیت تولید میوه‌های بزرگ‌تر را داشته باشند.

همچنین، پرتو در مقابله با آفات و بیماری‌ها نقش دوگانه دارد: از یک سو با کاهش جمعیت آفات و پاتوژن‌ها کیفیت میوه را بهبود می‌دهد، و از سوی دیگر گیاهان پرتودهی‌شده معمولاً مقاومت بیشتری در برابر تنش‌های زیستی و غیرزیستی پیدا می‌کنند.

بنابراین، پرتودهی نه‌تنها به افزایش اندازه میوه‌ها کمک می‌کند، بلکه بخشی از مشکلات ساختاری کشاورزی مدرن را نیز حل می‌نماید.

پیشرفت‌های نوین در فناوری پرتودهی کشاورزی

فناوری پرتودهی در سال‌های اخیر تحولات چشمگیری داشته است. یکی از پیشرفت‌ها، استفاده از شتاب‌دهنده‌های الکترونی مدرن است که پرتوی پرانرژی و کنترل‌پذیر تولید می‌کنند. این شتاب‌دهنده‌ها نسبت به منابع رادیوایزوتوپی مانند کبالت-60 ایمن‌تر و انعطاف‌پذیرتر هستند.

پیشرفت دیگر، توسعه سیستم‌های پرتودهی انتخابی است. این سیستم‌ها می‌توانند فقط بخش خاصی از گیاه یا میوه را هدف قرار دهند، بدون آن‌که کل محصول تحت تابش قرار گیرد. چنین رویکردی موجب افزایش دقت و کاهش مصرف انرژی می‌شود.

همچنین، استفاده از فناوری‌های ترکیبی مورد توجه قرار گرفته است. برای مثال، ترکیب پرتودهی با نانوذرات یا بیوتکنولوژی می‌تواند اثر هم‌افزایی در تحریک رشد و بهبود کیفیت میوه‌ها داشته باشد.

پژوهش‌های اخیر همچنین بر مدل‌سازی رایانه‌ای دز پرتو تمرکز دارند. این مدل‌ها امکان پیش‌بینی دقیق اثرات پرتو بر سلول‌های گیاهی را فراهم می‌کنند و به پژوهشگران کمک می‌کنند دز بهینه را بدون آزمون‌وخطای طولانی تعیین کنند.

این نوآوری‌ها آینده‌ای روشن برای به‌کارگیری گسترده‌تر پرتودهی در کشاورزی ترسیم می‌کنند.

نمونه‌های کاربردی از کشورهای موفق در پرتودهی میوه‌ها

چندین کشور جهان توانسته‌اند پرتودهی را در سطح ملی برای بهبود محصولات کشاورزی به‌کار گیرند. برای مثال، در هند مراکز پرتودهی متعددی ایجاد شده که میوه‌هایی مانند انبه و پاپایا را برای صادرات آماده می‌کنند. این کشور با بهره‌گیری از پرتودهی توانسته کیفیت محصولات خود را افزایش دهد و دسترسی به بازارهای جهانی را گسترش دهد.

در چین، پرتودهی برای بهبود اندازه و ماندگاری انگور و مرکبات رایج است. مطالعات نشان داده‌اند که پرتودهی در دزهای پایین، قطر و وزن میوه را به‌طور معناداری افزایش داده است.

در ایالات متحده، پرتودهی عمدتاً برای اطمینان از ایمنی غذایی و حذف آفات استفاده می‌شود. اما هم‌زمان پژوهش‌هایی در دانشگاه‌های معتبر روی افزایش کیفیت و اندازه میوه‌ها در جریان است.

این نمونه‌ها نشان می‌دهند که پرتودهی نه‌تنها در سطح پژوهشی بلکه در سطح تجاری نیز قابلیت اجرایی دارد.

اثرات زیست‌محیطی و ایمنی پرتودهی میوه‌ها

یکی از پرسش‌های رایج درباره پرتودهی، نگرانی‌های زیست‌محیطی و ایمنی است. برخلاف تصور عمومی، پرتودهی موجب رادیواکتیو شدن میوه‌ها نمی‌شود؛ زیرا پرتو تنها انرژی را منتقل می‌کند و ماده‌ای رادیواکتیو به میوه اضافه نمی‌گردد.

از نظر زیست‌محیطی، پرتودهی نسبت به استفاده گسترده از کودها و سموم شیمیایی بسیار ایمن‌تر است. این روش نه آلودگی خاک ایجاد می‌کند و نه آب‌های زیرزمینی را آلوده می‌سازد.

از نظر ایمنی غذایی، سازمان‌های بین‌المللی مانند WHO و FAO تأکید کرده‌اند که پرتودهی در دزهای مجاز هیچ خطری برای سلامت انسان ندارد. حتی در برخی موارد، پرتودهی می‌تواند به کاهش باقی‌مانده‌های شیمیایی در محصولات کمک کند، زیرا مصرف نهاده‌های شیمیایی را کاهش می‌دهد.

تنها چالش زیست‌محیطی واقعی، مدیریت پسماندهای ناشی از تجهیزات رادیوایزوتوپی است. بااین‌حال، بسیاری از کشورها با جایگزینی منابع رادیواکتیو با شتاب‌دهنده‌های الکترونی این مسئله را کاهش داده‌اند.

به‌طور کلی، پرتودهی یکی از فناوری‌های ایمن، پایدار و دوستدار محیط‌زیست در کشاورزی نوین محسوب می‌شود.

آینده‌شناسی و توصیه‌های راهبردی

نگاهی به روندهای جهانی نشان می‌دهد که پرتودهی کشاورزی در سال‌های آینده جایگاه ویژه‌ای خواهد داشت. افزایش جمعیت جهان، نیاز به محصولات بیشتر و باکیفیت‌تر را تقویت می‌کند. از سوی دیگر، فشار بر منابع طبیعی کشاورزی به‌طرز چشمگیری در حال افزایش است. در چنین شرایطی، پرتودهی می‌تواند بخشی از راه‌حل پایدار باشد.

برای تحقق این چشم‌انداز، چند توصیه راهبردی قابل‌طرح است:

1. گسترش زیرساخت‌ها: کشورهای درحال‌توسعه باید با حمایت دولتی مراکز پرتودهی کشاورزی ایجاد کنند.
2. آموزش عمومی: آگاهی‌بخشی به مصرف‌کنندگان درباره ایمنی پرتودهی، برای پذیرش اجتماعی این فناوری ضروری است.
3. پژوهش‌های کاربردی: دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی باید روی تعیین دزهای بهینه و اثرات بلندمدت پرتودهی کار کنند.
4. همکاری بین‌المللی: انتقال فناوری از کشورهای پیشرفته به کشورهای نیازمند می‌تواند به‌واسطه سازمان‌های بین‌المللی تقویت شود.

با این اقدامات، پرتودهی می‌تواند به یکی از ستون‌های اصلی کشاورزی پایدار در آینده تبدیل شود.

دیدگاه کشاورزان و مصرف‌کنندگان درباره پرتودهی

پذیرش اجتماعی یک فناوری، به اندازه کارایی علمی آن اهمیت دارد. در مورد پرتودهی، کشاورزان معمولاً پس از مشاهده نتایج عملی، یعنی افزایش اندازه میوه و بهبود بازارپسندی، نگرش مثبتی پیدا می‌کنند. بااین‌حال، نگرانی اصلی آن‌ها هزینه سرمایه‌گذاری اولیه است. اگر دولت یا نهادهای حمایتی کمک کنند، کشاورزان استقبال بیشتری نشان می‌دهند.

از سوی مصرف‌کنندگان، واکنش‌ها متفاوت است. برخی افراد به دلیل آگاهی پایین از فرآیند پرتودهی، آن را با رادیواکتیو شدن محصول اشتباه می‌گیرند. اما مطالعات میدانی نشان داده‌اند که اطلاع‌رسانی شفاف و برچسب‌گذاری صحیح می‌تواند اعتماد مصرف‌کنندگان را افزایش دهد.

در بازارهایی که پرتودهی رایج شده، مانند هند و چین، مصرف‌کنندگان پس از مدتی به این فناوری عادت کرده‌اند و حتی محصولات پرتودهی‌شده را ترجیح می‌دهند، زیرا کیفیت و ماندگاری بالاتری دارند.

نقش پژوهش‌های دانشگاهی در گسترش کاربرد پرتو

دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی نقش کلیدی در توسعه و بهینه‌سازی پرتودهی کشاورزی دارند. پژوهشگران دانشگاهی با طراحی آزمایش‌های کنترل‌شده، اثر دزهای مختلف پرتو بر رشد میوه‌ها را بررسی می‌کنند و داده‌های علمی لازم برای تدوین استانداردها را فراهم می‌سازند.

در بسیاری از کشورها، پروژه‌های مشترک بین دانشگاه‌ها و سازمان‌های دولتی منجر به ایجاد «مراکز تحقیقاتی پرتودهی» شده است. این مراکز تحقیقات پایه را پیش می‌برند و کشاورزان را نیز در استفاده عملی آموزش می‌دهند.

همچنین، دانشگاه‌ها نقش مهمی در تربیت نیروی انسانی متخصص دارند که برای کار با تجهیزات پرتودهی ضروری است. بدون این آموزش‌ها، امکان استفاده ایمن و پایدار از فناوری وجود نخواهد داشت.

بنابراین، می‌توان گفت که گسترش پرتودهی کشاورزی بدون پشتوانه علمی دانشگاه‌ها امکان‌پذیر نیست.

بررسی اثر پرتودهی بر ارزش غذایی و طعم میوه‌ها

یکی از دغدغه‌های مهم مصرف‌کنندگان این است که پرتودهی چه اثری بر ارزش غذایی و طعم میوه‌ها دارد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در دزهای کنترل‌شده، پرتودهی نه‌تنها ارزش غذایی را کاهش نمی‌دهد بلکه در برخی موارد موجب افزایش برخی مواد مغذی می‌شود.

برای مثال، گزارش شده که پرتودهی می‌تواند میزان آنتی‌اکسیدان‌ها و ویتامین C در برخی میوه‌ها را تثبیت یا حتی تقویت کند. همچنین، با کاهش فعالیت آنزیم‌های مسئول فساد، طعم طبیعی میوه برای مدت طولانی‌تری حفظ می‌شود.

از نظر حسی، آزمایش‌های ذائقه‌ای در کشورهای مختلف نشان داده‌اند که مصرف‌کنندگان معمولاً تفاوتی بین میوه‌های پرتودهی‌شده و معمولی احساس نمی‌کنند. در مواردی حتی کیفیت بافت و طعم به‌علت تازگی بیشتر، بهتر گزارش شده است.

بنابراین، پرتودهی در صورت اجرای صحیح، تأثیری منفی بر ارزش غذایی و طعم ندارد و حتی می‌تواند به بهبود آن کمک کند.

فرصت‌های همکاری بین‌المللی در حوزه پرتودهی کشاورزی

پرتودهی کشاورزی حوزه‌ای است که نیازمند همکاری‌های بین‌المللی گسترده است. سازمان‌هایی مانند IAEA و FAO سال‌هاست که پروژه‌های مشترکی را برای کمک به کشورهای درحال‌توسعه اجرا می‌کنند.

این همکاری‌ها شامل انتقال فناوری، آموزش کارشناسان، تأمین تجهیزات و اجرای پروژه‌های آزمایشی است. برای مثال، برنامه‌های همکاری فنی IAEA به بسیاری از کشورها کمک کرده‌اند تا نخستین مراکز پرتودهی خود را راه‌اندازی کنند.

همچنین، همکاری‌های منطقه‌ای میان کشورهایی که شرایط اقلیمی مشابه دارند می‌تواند به اشتراک تجربه‌ها و تسریع در پیشرفت کمک کند.

از منظر بازار، همکاری بین‌المللی می‌تواند به ایجاد استانداردهای مشترک برای صادرات میوه‌های پرتودهی‌شده منجر شود. این امر موانع تجاری را کاهش می‌دهد و به رشد صادرات کمک می‌کند.

جمع‌بندی و توصیه‌های راهبردی

پرتودهی کشاورزی ابزاری نوین، ایمن و مؤثر برای افزایش اندازه میوه‌ها و ارتقای کیفیت محصولات است. این فناوری با تحریک رشد سلولی، بهبود مقاومت گیاه، کاهش ضایعات و افزایش ارزش بازار، نقش کلیدی در کشاورزی پایدار آینده دارد.

با وجود چالش‌هایی همچون هزینه‌های اولیه و کمبود آگاهی عمومی، راهکارهایی چون حمایت دولتی، آموزش عمومی و همکاری بین‌المللی می‌تواند مسیر توسعه این فناوری را هموار کند.

توصیه‌های راهبردی عبارتند از:

• سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پرتودهی و حمایت از کشاورزان خُرد
• گسترش آموزش‌های تخصصی و عمومی
• تدوین قوانین ساده و شفاف برای صدور مجوزها
• تقویت همکاری‌های بین‌المللی برای انتقال دانش و فناوری

به‌این‌ترتیب، پرتودهی می‌تواند به یکی از ستون‌های اصلی امنیت غذایی جهانی و کشاورزی نوین تبدیل شود.

-------------------------

منابعی برای مطالعه بیشتر

[1] IAEA. (2018). Nuclear Techniques in Agriculture.
[2] Khan, I. et al. (2016). Gamma irradiation effects on fruit quality. Food Sci & Nutr.
[3] FAO/IAEA. (2020). Joint Division Annual Report.
[4] WHO. (2014). Food irradiation guidelines.
[5] Singh, R. (2017). Economic aspects of fruit irradiation. J. Agric. Econ.
[6] IAEA. (2015). Manual on Food Irradiation.
[7] Khalil, M. et al. (2019). Physiological effects of irradiation on plants.
[8] FAO. (2019). Plant mutation breeding using radiation.
[9] Choudhary, R. (2018). Hormonal pathways in irradiated fruits.
[10] IAEA. (2016). Gamma Irradiation Facilities.
[11] ASTM. (2021). Food Irradiation Standards.
[12] Zhao, Y. (2019). Irradiation in grape production.
[13] Al-Bachir, M. (2017). Nutritional enhancement via irradiation.
[14] WHO/FAO/IAEA. (2020). Codex Alimentarius on Irradiated Foods.
[15] FDA. (2018). Food irradiation regulations.
[16] European Commission. (2021). Food irradiation directives.
[17] Pathak, R. (2019). Market value of irradiated fruits.
[18] UNDP. (2017). Reducing food waste via irradiation.
[19] IAEA. (2020). Economic impact studies on irradiation.
[20] FAO. (2015). Practical guide on irradiation process.
[21] WHO. (2016). Radiation safety in food.
[22] OECD. (2018). Fertilizer impacts and alternatives.
[23] IAEA. (2021). Hybrid technologies in agriculture.
[24] FAO/IAEA. (2019). Challenges in irradiation technology.
[25] Singh, P. (2020). Research gaps in fruit irradiation.
[26] IAEA. (2017). Irradiation for water-efficient crops.
[27] Sharma, K. (2018). Electron accelerators in agriculture.
[28] Liu, J. (2019). Modeling radiation doses in plants.
[29] Bhat, A. (2017). Case study: India’s mango irradiation.
[30] USDA. (2020). Food irradiation program.
[31] WHO. (2015). Safety of irradiated foods.
[32] IAEA. (2019). Waste management in irradiation facilities.
[33] FAO. (2021). Future of nuclear techniques in agriculture.
[34] FAO survey (2018). Farmer perceptions on irradiation.
[35] WHO (2020). Consumer awareness studies.
[36] IAEA. (2017). Academic role in nuclear agriculture.
[37] Al-Bachir, M. (2018). Antioxidant retention in irradiated fruits.
[38] FAO/IAEA. (2016). Sensory evaluation of irradiated foods.
[39] IAEA. (2020). Technical Cooperation Programme.
[40] FAO. (2022). Sustainable food systems and nuclear techniques.
[41] IAEA – Food Irradiation
[42] FAO – Nuclear Techniques in Food and Agriculture
[43] WHO – Food Safety and Irradiation

انتهای پیام/