خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: در خوارزم که بود دخترکی ریحانه نام _دختر حسن یا حسین خوارزمی_ از او درباره نجوم پرسیده بود؛ اما عربی نمی‌دانست. اینطور بود که نشست و کتابی مشتمل بر ۵۳۰ پرسش و پاسخ درباره حساب و هندسه و جغرافی و نجوم و احکام نجوم را نوشت. اسمش را گذاشت التفهیم لاوائل الصناعه التنجیم که شد تنها کتاب فارسی او؛ تنها کتاب فارسیِ مردی که استاذالرئیس، استاذالامام و بطلمیوس عصرنامیده می‌شد، و ما او را به نام ابوریحان محمد بن احمد بیرونی می‌شناسیم و امروز روز بزرگداشت اوست.

روزگار ابوریحان

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی ریاضیدان و جغرافیدان و فیلسوف بزرگ ایرانی است که در سال ٣٦٢ هجری قمری در کناره شرقی رود جیحون و جنوب دریاچه خوارزم (آرال امروز) در حومه شهر کاث، جایی بیرون خوارزم زاده شد. اوایل زندگی او در خوارزم زیر سلطه خوارزمشاهیان آل عراق گذشت؛ بعد مدتی به دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر (شوهرخواهر سلطان محمود غزنوی) رفت که کتاب آثار الباقیه را _ یکی از نخستین آثار او_ همانجا به نام قابوس تألیف کرد و بعد در ری به دربار منصور بن نوح سامانی راه یافت.

پس از آن هفت سال در خوارزم در خدمت ابوالعباس مأمون بن مأمون با احترام بسیار زندگی کرد و با آرامش تمام به کارهای علمی پرداخت. با لشکرکشی سلطان محمود غزنوی به خوارزم و برافتادن سلسله آل مأمون، ابوریحان به دربار سلطان محمود پیوست و به کارهای نجومی خود ادامه داد و در مسافرت به هند و ملازمت سلطان محمود _که به قولی دوازده سال و به قولی دیگر چهل سال طول کشید_ فرصت فراگرفتن زبان سنسکریت و آشنایی با تمدن هند را پیدا کرد.

با مرگ محمود به وطن خود بازگشت و از آن پس از حمایت جانشینان محمود یعنی مسعود و مودود، برخوردار بود. در این مدت قانون مسعودی را به نام مسعود و الجماهر فی معرفة الجواهر را به نام مودود تألیف کرد و چون یکی از مهمترین آثارش، به نام الصیدنة فی الطب را به کسی تقدیم نکرده است معلوم می‌شود که در اواخر عمر تحت حمایت کسی نبوده است. وفات او را در سال ٤٤٠ هجری قمری نوشته اند.

آثار مهم ابوریحان بیرونی

از آثار مهم ابوریحان بیرونی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: آثار الباقیه عن القرون الخالیه / معنی فارسی: نشانه‌های باقیمانده از قرن‌های گذشته (کتابی درباره تاریخ و تقویم ملت‌های پیشین)؛ تحقیق ماللهند که نام کاملش فی تحقیق ما للهند مِن مَقُولَةٍ مَقْبُولَةٍ فی العَقْلِ او مَرْدُولَة / ترجمه فارسی: در تحقیق آنچه هندوان راست، از مقولاتی که عقل می‌پذیرد یا رد می‌کند است (کتابی درباره مردم، آیین و دین، فرهنگ و علم هند)؛ قانون مسعودی (دائره المعارف بزرگی در علوم ریاضی، هندسه، جغرافیا، نجوم و هیئت و علم فلک)؛ التفهیم لاوایل صناعات التنجیم (کتابی درباره نجوم و علم ستاره‌شناسی و تنها کتاب فارسی وی)؛ الجماهر فی معرفه الجواهر (کتابی در فلسفه اقتصاد و اجتماع و بیان مصداق‌های ثروت و معرفی کانیهای ارزشمند و علم جواهرشناسی) الصیدنه فی الطب (که در پزشکی و داروشناسی است و آخرین کتاب او).

یکی از ویژگی‌های آثار او این است که لغاتی از زبان‌های گوناگون مانند سانسکریت و یونانی؛ و همچنین سغدی، سریانی، خوارزمی و… را در کتاب‌هایش ذکر کرده که باعث شده این واژه‌ها از زبان‌های از میان رفته باقی بمانند و به دست ما برسند. از سوی دیگر او در التفهیم سعی کرده معادل فارسی اصطلاحات و کلمات متداول عربی را به کار ببرد؛ که به قول جلال‌الدین همایی «منبعی سرشار از کلمات اصیل و جزیل و جمله‌بندی‌های قدیم خوش اندام فارسی است.»

ابداعات و اکتشافات

ابوریحان بیرونی ابداعات و اختراعات و اکتشافات زیادی داشت، مانند حلقه یمینی که با آن عرض جغرافیایی غزنه را به دست آورد. در علوم مختلف از جمله نجوم (نظریه حرکت وضعی زمین، تعیین جهت قبله)، جغرافیا (محاسبات طول و عرض جغرافیایی، ترسیم نقشه) و دیگر علوم انسانی و طبیعی کارهای مهمی انجام داد؛ به عنوان مثال کتاب مقالید الهیئه او پایه علم مثلثات کروی در سرزمین‌های اسلامی شد. ترجمه اصطلاحات دارویی و نام‌گذاری داروها به زبان عربی و فارسی برای اولین بار از زبان یونانی نیز کار اوست.

او نخستین کسی است که از ریاضی در علوم طبیعی استفاده کرد و می‌گفت در طبیعیات، مفاهیم و مسائل کلی باید با برهان ریاضی و مصادیق و جزییات از راه تجربه و استقراء اثبات شود. از نتایج مهم پژوهش‌های علمی او به دست دادن وزن مخصوص اجسام و میزان همبسته (آلیاژ) های انواع فلزات است. بیرونی در این تحقیق، وسیله مخصوصی به نام آلت مخروطی ابداع کرد و نخستین بار در عالم اسلام، وزن مخصوص هجده فلز و کانی را به دست آورد.

او براساس کتاب شاپورگان مانی تاریخ دقیق آغاز حکومت ساسانیان و سال جلوس اردشیر بابکان را به دست آورد که هیچکس پیش از او به درک آن موفق نشده بوده است. همچنین از روی قواعد علمی جغرافیا و زمین شناسی، پی به وجود سرزمینی برد که بعدها به نام کریستف کلمب کشف شد و آن را آمریکا نامیدند.

استخراج جَیب یک درجه، قاعده تسطیح کره و ترسیم نقشه‌های جغرافیایی، ترازوی ابوریحان، که یکی از دقیق‌ترین ترازوهای تاریخ علم جهان است، حرکت خاصه وسطی خورشید، خاصیت فیزیک الماس و زمرد، جزر و مد رودها و نهرها، چشمه‌های متناوب، اشکال هندسی گل‌ها و شکوفه‌ها، امکان خلاء، کیفیت و چگونگی ساختن عسل توسط زنبور عسل، رصد خسوف و کسوف، مقدار حرکت دوری ثوابت، تصاعیف خانه‌های شطرنج، ساختن کره جغرافیایی، ساختن آلات و افزارهای رصدی همانند سه میله، شاغول، قاعده یافتن سمت قبله و ساختن محراب مساجد و… را از اکتشافات و ابداعات او می‌دانند.

وی همچنین در فرهنگ و تاریخ علوم انسانی، مردم شناسی و جامعه شناسی و فلسفه نقش مهمی داشته است و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان تاریخ ایران و جهان اسلام شناخته می‌شود. او به عنوان پدر علم انسان‌شناسی و هندشناسی، در نقشه‌برداری، نجوم، جغرافیا، تاریخ و فلسفه درخشید؛ بیش از ۱۸۰ اثر تألیف کرده و آثار متعددی در شاخه‌های مختلف علمی نگاشته است.

سرانجام بیرونی

سرانجام پس از حدود ۸۰ سال زندگی پرثمر، وقتی به خاطر کهولت بینایی و شنوایی ابوریحان بیرونی دچار ضعف شده بود، در سال ٤٤٠ هجری قمری در غزنه درگذشت. در تقویم رسمی ایران، ۱۳ شهریور ماه به پاسداشت مقام علمی این دانشمند بزرگ ایرانی نامگذاری شده است.