بر اساس تازه‌ترین گزارش «بررسی آماری انرژی جهان ۲۰۲۵» مؤسسه Energy Institute، مصرف جهانی گازوئیل یا دیزل در سال ۲۰۲۴ به حدود ۲۷ میلیون و ۹۸۰ هزار بشکه در روز رسید. این رقم نسبت به سال قبل حدود نیم درصد کاهش یافته و نشان می‌دهد که روند تقاضا برای این سوخت کلیدی در جهان وارد مرحله‌ای تازه شده است.

گازوئیل همچنان نزدیک به ۲۸ درصد از کل مصرف فرآورده‌های نفتی جهان را تشکیل می‌دهد و همراه با نفت سفید و سوخت جت در گروه میان‌تقطیرها جای می‌گیرد. سهم مصرف در کشورهای صنعتی عضو OECD نزدیک به ۱۲ میلیون و ۲۴۰ هزار بشکه در روز بوده، در حالی که کشورهای غیر OECD با رقمی حدود ۱۵ میلیون و ۷۴۰ هزار بشکه در روز جایگاه بزرگ‌تری در مصرف این سوخت دارند. به این ترتیب روشن است که رشد اقتصادی و نیاز روزافزون به حمل‌ونقل در اقتصادهای نوظهور، همچنان موتور محرک تقاضای دیزل باقی مانده است.

دلایل کاهش مصرف در سال گذشته

کاهش نیم درصدی مصرف جهانی دیزل در سال ۲۰۲۴ به دلایل متعددی رخ داد. نخستین عامل، رکود نسبی در بخش‌های صنعتی و ساختمانی در بسیاری از نقاط جهان بود که به‌طور مستقیم تقاضا برای کامیون‌ها، ماشین‌آلات سنگین و سوخت دیزل را تحت تاثیر قرار داد. آژانس بین‌المللی انرژی در گزارش‌های فصلی خود تاکید کرده که ضعف در بخش ساخت‌وساز اروپا و افت فعالیت صنعتی در چین نقشی تعیین‌کننده در این روند داشته است. عامل دوم به بهبود کارایی انرژی بازمی‌گردد. هرچند نرخ جهانی بهبود کارایی انرژی در سال‌گذشته تنها حدود یک درصد برآورد شد، اما در بخش خودروهای سنگین این عدد معنادارتر بود.

استانداردهای سختگیرانه بهره‌وری سوخت برای کامیون‌ها و اتوبوس‌ها موجب شد با مصرف سوخت کمتر، حجم جابه‌جایی مشابهی انجام گیرد. سومین عامل را باید در تغییرات فناوری و ترکیب سوخت‌ها جست‌وجو کرد. ورود تدریجی اتوبوس‌های برقی شهری، توسعه پروژه‌های کامیون برقی در مسافت‌های کوتاه و همچنین استفاده از LNG و زیست‌سوخت‌ها بخشی از مصرف دیزل را جایگزین کرده‌اند. هرچند این سهم هنوز کوچک است، اما در کنار رشد فناوری‌های دیزل کم‌مصرف، روند نزولی تقاضا را سرعت داده است.

فناوری‌هایی که مصرف دیزل را پایین می‌آورند

پیشرفت‌های فناورانه در موتورهای دیزل طی دو دهه گذشته نقشی اساسی در کاهش مصرف ایفا کرده‌اند. در قلب این تحول، سیستم‌های تزریق کامن‌ریل پرفشار قرار دارند که با پاشش چندمرحله‌ای سوخت، احتراق کامل‌تر و مصرف بهینه‌تر را ممکن می‌سازند. استفاده از توربوشارژرهای متغیر نیز کمک می‌کند موتور در دورهای پایین با بازدهی بالاتری کار کند و در نتیجه در مسیرهای طولانی، سوخت کمتری مصرف شود. فناوری بازگردانی گازهای اگزوز و سیستم‌های کاتالیزوری کاهش آلاینده‌ها نیز اجازه می‌دهند زمان‌بندی احتراق به‌گونه‌ای تنظیم شود که هم بازده بالا برود و هم آلایندگی کم شود.

اما داستان کاهش مصرف تنها به قلب موتور محدود نیست. طراحی‌های آیرودینامیک نوین در کابین و تریلر، پوشش چرخ‌ها و فاصله کمتر میان کشنده و تریلر توانسته‌اند مصرف سوخت را در مسیرهای بزرگراهی چندین درصد کاهش دهند. لاستیک‌های کم‌مقاومت غلتشی و سیستم‌های تنظیم فشار باد نیز سهم مهمی در کاهش اصطکاک و بهبود بهره‌وری ایفا می‌کنند. علاوه بر این، جعبه‌دنده‌های هوشمند و سامانه‌های کروز کنترل تطبیقی با تحلیل توپوگرافی مسیر، بهترین الگوی رانندگی را انتخاب کرده و مصرف را کاهش می‌دهند. حتی جزئیاتی مانند مدیریت الکترونیکی پمپ‌ها، کمپرسورها و تهویه کابین در هنگام توقف‌های طولانی می‌توانند در مقیاس ناوگان، صرفه‌جویی قابل‌توجهی ایجاد کنند.

استانداردهای سختگیرانه در اروپا و آمریکا

بدون تردید مهم‌ترین موتور محرک این پیشرفت‌ها، سیاست‌گزاری و وضع استانداردهای الزام‌آور در بازارهای بزرگ بوده است. ایالات‌متحده از سال‌ها پیش با اجرای مقررات فدرال برای کامیون‌های سنگین، اهداف بلندمدتی را در کاهش مصرف سوخت و انتشار کربن تعریف کرده است. فاز دوم استانداردهای بهره‌وری در آمریکا پیش‌بینی می‌کند که طی دوره اجرای کامل، بیش از دو میلیارد بشکه سوخت صرفه‌جویی شود.

در اروپا نیز مقررات مصوب سال ۲۰۱۹ برای خودروهای سنگین، هدف‌گذاری کرده است که تا سال ۲۰۲۵ میانگین آلایندگی و مصرف ۱۵ درصد و تا سال ۲۰۳۰ نزدیک به ۳۰ درصد کاهش یابد. بازنگری این مقررات در سال ۲۰۲۴ حتی اهداف سختگیرانه‌تری را به خود گرفت و دامنه بیشتری از خودروها را تحت پوشش قرار داد.

بازتاب فناوری در روند مصرف جهانی

این فناوری‌ها و مقررات در مجموع باعث شده‌اند هرچند اقتصادهای نوظهور همچنان با عطش سوخت به پیش می‌روند، اما شدت مصرف در سطح ناوگان جهانی کاهش یابد. به بیان دیگر، اگر همین سطح از حمل‌ونقل و تجارت جهانی در سال‌های گذشته با کامیون‌های قدیمی‌تر انجام می‌شد، رقم مصرف دیزل در ۲۰۲۴ بسیار بالاتر از سطح کنونی بود. بنابراین کاهش نیم درصدی سال گذشته نه تنها حاصل رکود اقتصادی، بلکه بازتاب مستقیم ارتقای کارایی در ناوگان جدید است. در اروپا و آمریکا، اثر فناوری و استانداردها آشکارتر بوده و مصرف در مسیری نزولی قرار گرفته است. در مقابل، در آسیا، خاورمیانه و آمریکای لاتین رشد بنیادی تقاضا اجازه نداده کاهش مصرف در هر کامیون به کاهش کل مصرف منجر شود و تنها نرخ رشد را کند کرده است.

بررسی منطقه‌ای مصرف دیزل

نگاهی دقیق‌تر به وضعیت منطقه‌ای نشان می‌دهد که هر بخش از جهان داستان خاص خود را دارد. در اروپا، سیاست‌های سختگیرانه اقلیمی و بحران‌های اقتصادی باعث کاهش مصرف شده است. بسیاری از کشورها به‌ویژه در اروپای شمالی، ناوگان حمل‌ونقل عمومی برقی را گسترش داده‌اند و این امر اثر مستقیمی بر کاهش نیاز به دیزل داشته است. در آمریکا، اگرچه اقتصاد همچنان به کامیون‌های دیزلی وابسته است، اما بهبود کارایی و سرمایه‌گذاری در گاز طبیعی فشرده (CNG) و الکتریکی‌سازی برخی ناوگان‌های شهری سهم مصرف را پایین آورده است. در آسیا اما تصویر متفاوت است.

چین و هند به‌عنوان دو موتور بزرگ تقاضا، رشد اقتصادی و توسعه زیرساخت را به قیمت افزایش مصرف دیزل دنبال کرده‌اند. هرچند پروژه‌های عظیم برقی‌سازی در چین در حال گسترش است، اما تعداد بالای کامیون‌های دیزلی موجود در ناوگان این کشور همچنان مصرف را در سطح بالایی نگه داشته است. در خاورمیانه، مصرف دیزل به‌طور مستقیم با رشد بخش‌های عمرانی، حمل‌ونقل کالا و توسعه صنعتی مرتبط است و به همین دلیل در سال ۲۰۲۴ شاهد رشد ملایمی در این منطقه بودیم.

روند تاریخی یک دهه گذشته

اگر مصرف جهانی دیزل را در بازه 10 ساله بررسی کنیم، تصویر روشن‌تری از تحولات اخیر به‌دست می‌آید. در سال ۲۰۱۴، مصرف روزانه دیزل جهان حدود ۲۶ میلیون بشکه بود. طی سال‌های بعد، همگام با رشد اقتصاد چین و هند و افزایش تجارت جهانی، این عدد رو به افزایش گذاشت و در سال ۲۰۱۹ به آستانه ۲۸ میلیون بشکه رسید. همه‌گیری کرونا در سال ۲۰۲۰ شوکی بزرگ به تقاضا وارد کرد و مصرف دیزل به حدود ۲۴ میلیون بشکه در روز سقوط کرد. با بازگشت اقتصادها در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲، دوباره رشد تقاضا آغاز شد، اما نرخ بهبود کمتر از دوره‌های پیشین بود. در نهایت، سال ۲۰۲۴ نقطه‌ای بود که ترکیب فناوری‌های کارآمد، سیاست‌های سختگیرانه و رکود بخش‌هایی از اقتصاد موجب شد مصرف جهانی دیزل نه‌تنها رشد نکند، بلکه برای نخستین بار پس از پاندمی اندکی کاهش یابد.

چالش‌ها و فرصت‌های آینده دیزل

چشم‌انداز دیزل در جهان به‌شدت تحت تاثیر تغییرات اقلیمی و سیاست‌های کربن صفر قرار دارد. اتحادیه اروپا و بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته برنامه‌ریزی کرده‌اند که تا سال‌های ۲۰۴۰ یا ۲۰۵۰ انتشار خالص کربن را به صفر برسانند. این هدف به معنای فشار مداوم برای کاهش نقش سوخت‌های فسیلی از جمله دیزل خواهد بود. با این حال، دیزل همچنان مزایایی دارد که جایگزینی آن را دشوار می‌کند. چگالی انرژی بالا، مناسب بودن برای حمل‌ونقل سنگین و قابلیت ذخیره‌سازی و حمل آسان، ویژگی‌هایی هستند که سبب می‌شود دیزل حتی در دوران گذار انرژی نیز نقش مهمی ایفا کند.
از سوی دیگر، فرصت‌های تازه‌ای نیز در این بخش پدید آمده است.

توسعه زیست‌دیزل و سوخت‌های سنتتیک با آلایندگی پایین می‌تواند به بقای موتورهای دیزل کمک کند. بسیاری از خودروسازان و شرکت‌های نفتی پروژه‌هایی برای تولید سوخت‌های ترکیبی بر پایه هیدروژن یا مواد زیستی آغاز کرده‌اند. این روند در کنار بهبود مستمر فناوری پیشرانه‌ها می‌تواند دیزل را به سوختی سازگارتر با اهداف اقلیمی تبدیل کند. همچنین بازارهای نوظهور به دلیل هزینه‌های بالای زیرساخت برق‌رسانی سنگین، همچنان برای دهه آینده به دیزل متکی خواهند بود و این فرصتی برای صنعت دیزل است تا با عرضه محصولات کارآمدتر جایگاه خود را حفظ کند.

دیزل در سال ۲۰۲۴ نقطه‌عطفی را پشت‌سر گذاشت و مصرف جهانی برای نخستین بار پس از سال‌های پرنوسان کرونا اندکی کاهش یافت، فناوری‌های جدید سهم خود را در این تغییر نشان دادند و سیاست‌های اقلیمی فشار مضاعفی بر بازار وارد کردند. با وجود این، دیزل همچنان ستون فقرات حمل‌ونقل سنگین و صنعتی در جهان باقی مانده است.

آینده این سوخت به توانایی صنعت در کاهش آلایندگی، افزایش بهره‌وری و همزیستی با سوخت‌های جایگزین گره خورده است. شاید در دهه‌های آینده، تصویر دیزل به‌طور کامل دگرگون شود، اما امروز همچنان نقشی بی‌بدیل در اقتصاد جهانی دارد و مسیر پیش‌رو را ترکیبی از چالش و فرصت رقم خواهد زد.