به گزارش سلامت نیوز به نقل از هم میهن، کاج‌های پارک‌های جنگلی تهران دیگر امکان ادامه زندگی ندارند؛ این را آخرین آمارها از وضعیت خشکیدگی و آفت سوسک پوستخوار نشان می‌دهد که سال‌هاست به‌دلیل تنش آبی به جان درختان سرخه‌حصار، چیتگر، لویزان و خرگوش‌دره افتاده‌اند. تا پایان تابستان سال 1403 نزدیک 16 هزار درخت در این پارک‌ها با خشکی قطعی روبه‌رو شده‌بودند و حالا تعداد آنها از سال گذشته حداقل 20 هزار اصله افزایش پیدا کرده است. این عددی است که هومن روانبخش، عضو هیئت‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور به «هم‌میهن» اعلام می‌کند. 

سازمان منابع‌طبیعی می‌گوید، درختان این پارک‌ها به سن دیرزیستی رسیده‌اند و با برنامه‌های انجام‌شده به سمت احیای پارک‌ها می‌روند و جایگزینی درختان خشک و آسیب‌دیده در دستور کار آنهاست. معاونان خدمات شهری مناطق 21 و 13 هم می‌گویند، آفت و خشکسالی قطعی حدود سه تا چهار درصد درختان پارک‌های چیتگر و سرخه‌حصار را درگیر کرده‌ و کاشت نهال‌های جایگزین غیر از کاج آغاز شده است. 

حالا بخش زیادی از درختان خشکیده و پلاک‌خورده چیتگر قطع شده‌اند و زمین‌های خالی بیشتری در پارک به‌چشم می‌خورد؛ چون نهال‌های جایگزین سن کمی دارند و هنوز جای خالی کاج‌های سالخورده را پرنکرده‌اند. اهالی می‌گویند، روند آبیاری درختانی که در معابرند، نسبت به سال قبل بهتر شده است و تا وقتی نهال‌های جوان جایگزین کاج‌های آفت‌زده چیتگر شوند، سال‌ها زمان می‌برد و هنوز حال چیتگر خوب نشده است.

معاون برنامه‌ریزی اداره کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری استان تهران 21 مردادماه امسال هشدار داده بود؛ «به‌دلیل تنش‌های آبی و عدم آبیاری مناسب توسط شهرداری تهران، پارک‌های جنگلی تهران ازجمله چیتگر، سرخه حصار، لویزان و مهرآباد در معرض خطر خشکیدگی و بروز آفت سوسک پوستخوار قرار گرفته است.» سوسک پوستخوار آفت ثانویه درخت کاج است و زمان سرزندگی و سلامتی درخت به آن نفوذ نمی‌کند، اما تنش آبی و آبیاری کم به‌صورت مداوم، کاهش ارتفاع سفره‌های آب زیرزمینی و عوامل دیگر درخت را ضعیف و مستعد ابتلا به آفت می‌کنند. 

در سال‌های گذشته قراردادی برای واگذاری مدیریت پارک‌های جنگلی ـ از سازمان منابع‌طبیعی به شهرداری‌های مناطق ـ بسته و وظیفه آبیاری درختان و جلوگیری از ابتلا به آفات، به شهرداری‌ها سپرده شد. تا سال گذشته قرار بود درختان آفت‌زده و خشک این جنگل‌ها قطع و با درختان چهارساله و پهن‌برگ بومی تهران جایگزین شوند، به چیتگر حداقل دو دوره به میزان 100 لیتر بر ثانیه حقابه اختصاص پیدا کند و اگر درختان پس از آبیاری رشد نکردند، قطع شوند. علاوه بر این قرار بود، عملیات کف‌شکنی برای شش‌حلقه چاه سرخه‌حصار انجام شود. 

شهریار زمانی‌پور، معاون فنی سازمان منابع‌طبیعی استان تهران، می‌گوید که اگر شرایط فعلی از نظر تنش آبی و آفت در پارک سرخه‌حصار ادامه پیدا کند، حداقل 70 تا 80 درصد درختان آن باید جایگزین شوند: «تا امروز حدود 10 درصد از درختان آسیب‌دیده پارک‌های سرخه‌حصار و چیتگر قطع و خارج شده‌اند، اما به همین اندازه و بیشتر از این رقم، درخت آفت‌زده در این دو پارک وجود دارد. باتوجه به اینکه این درختان به سن دیرزیستی رسیده‌اند و آفت هم پخش شده است، پیش‌بینی می‌کنیم که این درصد افزایش پیدا ‌کند.»

او می‌گوید، پارک جنگلی چیتگر هم از نظر تعداد میزان آفت‌زدگی و آسیب درختان تقریباً شرایط مشابهی دارد:«برای جلوگیری از شیوع این آفت، امکان سم‌پاشی در همه پارک وجود ندارد؛ چون مردم رفت‌وآمد می‌کنند و ممکن است به اکوسیستم جانوری و گیاهی هم آسیب برسد. کافی است 10 درخت آلوده در محیط باقی بماند، همان درختان سبز می‌توانند به منبع شیوع آفت تبدیل شوند. در برخی موارد این درختان ظاهری سبز دارند و مردم می‌گویند که نباید قطع شوند، درحالی‌که همین درخت سبز، آلوده است. درخت خشک که دیگر منبع شیوع آفت نیست.»

آنطور که معاون فنی سازمان منابع‌طبیعی استان تهران توضیح می‌دهد، برای قطع درختان آلوده به آفت و خشک‌شده،‌ ابتدا باید فرآیندهای قانونی و اخذ مجوز و نشانه‌گذاری طی شود و در مراحل بعدی به مزایده گذاشته و قطع شوند. درنهایت برنده مزایده حقوق دولت را به خزانه واریز می‌کند و بعد چوب می‌زند: «دهه‌ها پیش درختان پارک‌های جنگلی با هدف زراعت چوب کاشته شده‌اند، نه گسترش فضای سبز و به همین‌ دلیل از یک‌گونه انتخاب شده‌اند. وجود تنها یک گونه گیاهی یا جانوری در یک محدوده، جمعیت آن را مستعد ابتلا به بیماری و آفت می‌کند.

مجموع عوامل مختلف از تنش آبی تا کاشت یک گونه خاص، باعث شده است که درختان به آفت سوسک پوستخوار مبتلا شوند. درختکاری‌های سرخه‌حصار، چیتگر و سایر پارک‌های جنگلی حدود 60-50 سال پیش ایجاد شده‌اند و  ضریب بالایی از آنها به‌مرور به همین آفت مبتلا می‌شوند و به همین دلیل باید قطع و جایگزین شوند. ما برای بهبود این شرایط برنامه‌ریزی کرده و با شهرداری‌ها هماهنگ شده‌ایم که به‌مرور این درختان را با کشت مختلط جایگزین کنیم. تا امروز هم قوه‌قضائیه، آبفا، رئیس دادسرای ناحیه 37، معاون حقوق عامه دادسرا و نهادهای دیگر در این روند پیگیر شده‌اند.»

زمانی‌پور توضیح می‌دهد که تعداد درختان آسیب‌دیده در پارک جنگلی لویزان کمتر است؛ چون شرایط آبیاری بهتری داشته‌اند و به شدت پارک‌های دیگر ضعیف نشده‌اند. با پیگیری از شهرداری چاه‌های از رده خارج‌شده سرخه‌حصار هم در حال مرمت است و استخر آن مرمت و پر شده است. همه مجموعه‌ها از دستگاه‌های نظارتی و منابع‌طبیعی استان تا شهرداری‌های مناطق تلاش می‌کنند که درختان بیمار و خشک آفت‌زده را خارج و با گونه‌های پهن‌برگ و چندگونه‌ای جایگزین کنیم؛ چون این گونه‌ها هم مقاوم‌اند، هم با زیست‌بوم منطقه سازگاری دارند. 

بیماری دو تا سه درصد درختان چیتگر

سال گذشته اعلام شد که قرار است برای آبیاری درختان چیتگر، ساخت تصفیه‌خانه خرگوش‌دره و استفاده از پساب آن در دستور کار قرار گیرد. محمدجواد خسروی، شهردار منطقه 22، دی‌ماه 1403 گفته بود: «برای حفظ بوستان جنگلی چیتگر عملیات حفاری و سه هزار متر لوله‌گذاری با دبی ۲۰۰ لیتر بر ثانیه و انتقال آن به مخازن آب، قنوات و چاه‌ها انجام شده و در آینده‌ای نزدیک شاهد حجم آب ۵۰۰ لیتر بر ثانیه در ۸۷۰ هکتار اراضی پارک جنگلی چیتگر خواهیم بود.» آنچه تا امروز برای آبیاری درختان پارک جنگلی چیتگر انجام شده، استفاده از پساب شهرک شهید باقری، استفاده از حقابه حدود 40 لیتر بر ثانیه از سد امیرکبیر و حجم آب حدود 40 لیتر بر ثانیه از طریق چاه‌های فاز شرقی و غربی است. 

داود گودرزی، معاون خدمات شهری شهرداری منطقه 21 تهران هم توضیح می‌دهد که درحال‌حاضر پسابی که چیتگر را تغذیه می‌کند، از شهرک شهید باقری تامین می‌شود و قراردادی برای ساخت تصفیه‌خانه چیتگر منعقد شده است: «طی واکاری و عملیات بهداشتی و پرورشی سال 1403، تعدادی درخت آفت‌دار در چیتگر حذف و حدود 20 تا 25 هزار درخت کاشته شد.

به کمک لوله‌گذاری که سال قبل برای انتقال پساب به چیتگر انجام دادیم، حدود 70 لیتر بر ثانیه از پساب تصفیه‌خانه شهرک شهید باقری را به فاز شرقی و غربی منتقل می‌کنیم. حدود 40 لیتر بر ثانیه آب خام توسط شرکت آبفا از سد امیرکبیر به ما تخصیص داده می‌شود اما درحال‌حاضر این حقابه کمتر شده است. علاوه بر این حدود 40 لیتر بر ثانیه هم از طریق هفت چاهی که در فاز غربی و شرقی پارک وجود دارد، تامین می‌کنیم. درمجموع بیشتر منابع آبی این پارک پایدارند و وضعیت آبیاری در حدود 870 هکتار فاز شرقی و غربی بهتر از سال‌های گذشته انجام می‌شود. 

گودرزی توضیح می‌دهد که این آبیاری برای درختان سوزنی‌برگ و پهن‌برگ آن انجام می‌شود: «ما توافق‌نامه‌ای با شرکت فاضلاب داشتیم و طبق آن با اعتبارات شهرداری به دنبال عقد قرارداد برای احداث تصفیه‌خانه در پارک چیتگر هستیم.»

معاون خدمات شهری منطقه 21 می‌گوید، در طرح بهداشتی و پرورشی اخیر، 60 تا 70 درصد از درختان آلوده و دارای آفت، از پارک خارج  شده و دنبال این هستیم که باقی درختان آلوده را هم در سال‌جاری از پارک خارج کنیم تا این عملیات به‌صورت کامل در پارک انجام شود: «رقم درختان آسیب‌دیده بیشتر از میزانی است که تا امروز از پارک خارج شده است. درمجموع پارک چیتگر حدود 450 هزار درخت دارد که میزان درختان آسیب‌دیده کمتر از دو تا سه درصد است. با منابع‌طبیعی نامه‌نگاری کردیم که دوباره مجوزی برای خروج درختان آفت‌زده باقی‌مانده از فاز شرقی و غربی صادر کند.»

بیشتر گونه‌های قسمت شرقی پارک چیتگر، پهن‌برگ و بخش زیادی از درختان فاز غربی آن، سوزنی‌برگ‌اند و تا امروز آفت بیشتر درختان سوزنی برگ را تحت‌تاثیر قرار داده است. تا امروز درختانی حدود سه تا پنج ساله شامل زیتون تلخ، بلوط و آلبالوی وحشی، داغ‌داغان، زبان گنجشک و درختانی که با زیستگاه چیتگر همخوانی دارند به‌جای درختان آلوده کاشته شداند. معاون خدمات شهری منطقه 22 می‌گوید، قرار بود 100 لیتر بر ثانیه به این پارک آب تخصیص داده شود اما به‌دلیل بی‌آبی روزبه‌روز در حال کم‌شدن است و امروز این حجم از آب حدود 30 تا 40 لیتر بر ثانیه است.

اضافه‌شدن 20 هزار درخت خشک به پارک‌های جنگلی 

هومن روانبخش، عضو هیئت‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور درباره آخرین آمار درختان آفت‌زده در پارک‌های جنگلی تهران توضیح می‌دهد: «سال گذشته تا اواخر تابستان، این رقم حدود 16 هزار اصله درخت بود و از سال گذشته تا امروز حدود 20 هزار درخت دیگر در پارک‌های جنگلی تهران خشک شده است. بیشترین سهم آن متعلق به چیتگر و سرخه‌حصار و به میزان کمتری در پارک‌های دیگر است.

پارک لویزان به‌دلیل مراقبت بهتر و قرارگیری در ارتفاعات بالاتر، شرایط مناسب‌تری نسبت به پارک‌های دیگر دارد اما چیتگر و سرخه‌حصار وضعیت خوبی ندارند. شهرداری کنده‌های درختان خشک‌شده را هم از خاک بیرون می‌آورد، درحالی‌که کنده‌ها به ثبات خاک کمک می‌کند. در نقاطی که کنده‌ها از خاک بیرون کشیده شده، خاک دچار فرسایش و تخریب شده و بهتر است جلوی آن گرفته شود.»

توضیحات روانبخش نشان می‌دهد که وضعیت بخش غربی پارک سرخه‌حصار که به‌سمت داخل شهر است، نامناسب‌تر از بخش شرقی آن است؛ چون منابع آبی سرخه‌حصار بیشتر از سمت شرق وارد می‌شود و ممکن است ورود آب به بخش غربی طولانی‌تر شود. او کاشت نهال‌های سه تا چهارساله در پارک‌های جنگلی را برنامه درستی می‌داند و توباید از گونه‌های مقاوم و بومی به‌عنوان جایگزین درختان بیمار استفاده کرد.

بهترین گونه‌ای که می‌توان پیشنهاد داد «بنه» است. ما در پارک ملی و مناطق مرکزی پارک سرخه‌حصار، درخت بنه‌های 400 تا 500 ساله داریم که به‌صورت خودرو رشد کرده‌اند. این گونه مقاوم است و اگر دو تا سه نوبت در سال آبیاری شود، به‌راحتی می‌تواند به گونه‌ای پایدار تبدیل شود. درخت داغ‌داغان و بعضی از بلوط‌های زاگرس هم می‌توانند در این پارک‌ها کاشته شوند. فعلاً نباید به سمت کاشت کاج برویم و تمرکز خود را روی مراقبت از کاج‌های باقی‌مانده بگذاریم.»

تاکید او روی مراقبت از نهال‌های جوان کاشته‌شده و رها نکردن آنهاست: «شهرداری منطقه 13 در سرخه‌حصار در پاییز و زمستان درختکاری کرد و تلاش کرد با گونه‌های بومی آن را احیا کند، اما بعد از 13 بدر بسیاری از این نهال‌ها آسیب دیدند و شهرداری باید در اوج زمان گردشگری، تسهیل‌گری در پارک بگذارد تا مردم خودشان از درختان مراقبت کنند؛ چون هر درختی در دو، سه سال اول زندگی خود، نیاز به مراقبت‌های جنگلداری دارد.»

قطع درختان آفت‌زده اقدام درستی است؟ عضو هیئت‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع آن را تایید می‌کند و توضیح می‌دهد که بیش از 90 درصد درختان بیمار باید قطع می‌شدند و نمی‌شد به ادامه زندگی آنها امیدوار بود؛ چون در مرحله پایانی زندگی قرار داشتند. به اعتقاد او درختی که در آستانه خشکی قرار دارد و علائم حیاتی کاملی از خود نشان نمی‌دهد، منبع آلودگی است و بهتر است قطع شود. علاوه بر این درختان آلوده نباید به‌ جایی که درختان سالمی دارد، منتقل شوند. برای مثال ممکن است این درختان آلوده به کارخانه‌های چوب شمال منتقل شوند،‌ اما این کار درختان آن منطقه را به‌شدت در معرض آلودگی قرار می‌دهد و اگر قرار است به زغال یا فرآورده دیگری تبدیل شوند، باید در تهران انجام شود.

خشکسالی درختان را نابود کرد 

درختان پارک‌های جنگلی تهران حدود 50 سال پیش و در شرایطی کاشته شده‌اند که منابع آبی برای آبیاری و رشد آنها به‌اندازه کافی موجود بود و شهر هنوز به وسعت امروز نرسیده بود. با گسترش شهر و افزایش جمعیت، بسیاری از این منابع به بخش کشاورزی و آب شرب اختصاص پیدا کرد و در کنار آن، کاهش بارندگی‌ و استفاده از منابع آب زیرزمینی به تنش‌های محیط‌زیستی این پارک‌ها دامن زد؛ منابعی زیرزمینی که دیگر تجدیدپذیر نیستند. حالا علاوه بر ازدست‌رفتن منابع آبی زیرزمینی و تجدیدناپذیر، لایه‌های زیرین خاک هم خشک شده است. 

روانبخش می‌گوید، شاید 10 سال پیش اگر آبیاری پارک‌های جنگلی نامنظم انجام می‌شد، ریشه درختان از عمق خاک آب را جذب می‌کرد، اما امروز این امکان دیگر وجود ندارد. او اولویت مراقبت از درختان پارک‌های جنگلی را آبرسانی می‌داند؛ چون شرایط فعلی برآیندی از کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و منابع آب، توسعه شهر، افزایش جمعیت و گسترش صنعت، کشاورزی و افزایش مصرف آب شرب است: «بسیاری از چاه‌هایی که در گذشته آبیاری این پارک‌های جنگلی را برعهده داشتند، وارد مدار آب شرب شده‌اند؛ چون وضعیت آب در تهران بحرانی است. پساب تصفیه‌شده تهران قابلیت استفاده برای آبیاری این درختان را دارد و شهرداری هم این را پذیرفته و به‌سمت استفاده از آن می‌رود، اما به کندی پیش می‌رود و باید بسیار سریع‌تر این پساب جایگزین آب شود؛ چون وضعیت آنها اورژانسی است و باید تسریع شود.»

بیشتر تصفیه‌خانه‌های تهران در جنوب شهر قرار دارند و انتقال آنها به پارک‌های جنگلی هزینه‌بر است. علاوه بر این، زمین‌های کشاورزی جنوب تهران در حال توسعه است و از پساب تصفیه‌شده استفاده می‌کنند؛ پسابی که استانداردهای لازم برای آبیاری زمین‌ کشاورزی را ندارند و فقط برای فضای سبز قابل استفاده‌اند. روانبخش می‌گوید، چندسالی است که آبیاری پارک‌های جنگلی تهران نامنظم شده است: «در فصل‌های خشک که باید این آبیاری انجام شود، آبی موجود نیست. این معضل خودش را حدود پنج، شش سال پیش نشان داد و به همین‌ دلیل  درختان ضعیف‌شده مورد حمله برخی آفات قرار گرفته‌اند که مشخص‌ترین آن سوسک پوستخوار کاج است. این آفت عامل ثانویه است که در اثر تنش خشکی حمله کرده است و نمی‌تواند به درخت سالم صدمه بزند.»

خشکی و قطعی 6 هزار درخت کاج سرخه‌حصار 

«در سرخه‌حصار 270 هزار درخت وجود دارد که 250 هزار اصله آن کاج است و از این تعداد حدود شش هزار درخت به‌صورت قطعی خشک شده‌اند. در دوره جنگ 12 روزه سم‌پاشی محدودی برای درختان آفت‌زده انجام داده شد و شدت آفت کاهش پیدا کرد.» این را مجتبی فتحی، معاون خدمات شهری منطقه 13 می‌گوید و توضیح می‌دهد که پارک جنگلی سرخه‌حصار حدود دو سال با مشکل تامین آب روبه‌رو بود اما فعلاً مشکلی از نظر تامین منابع آبی ندارد؛ دلیل آن هم بازگشت شش حلقه چاه به مدار است و حالا به‌صورت کامل از منابع آبی آنها استفاده می‌شود، اما باید به‌سمت استفاده از منابع آبی دیگری غیر از آب‌های زیرزمینی بروند: «زمستان سال قبل سه چاه اورهال کامل شد و از سه چاه باقی‌مانده که پرآب‌اند فعلاً نیاز به کف‌شکنی ندارند.»

 از سال 96 آبی از پشت سد لتیان و پشت تصفیه‌خانه‌های 3 و 4  به این پارک می‌رسید که 30 درصد آب سرخه‌حصار را تامین می‌کرد و حقابه آن است، اما بعد از ساخت پایانه شرق، لوله‌ای که این آب را منتقل می‌کرد قطع و جریان آن به سمت پارک بسته می‌شود. فتحی توضیح می‌دهد که در چندماه اخیر بدهی سال‌های گذشته پرداخت شده و شهرداری در حال مرمت لوله‌های قطع‌شده این مسیراست: «آبفا می‌گوید ابتدا باید یک حق انشعاب 55 میلیاردی به‌ازای 30 هزار مترمکعب در ماه خریداری کنید. ما درحال‌حاضر با این مشکل روه‌رو هستیم؛ چون دسترسی به این حجم از آب از ابتدای تاسیس سرخه‌حصار برای آن تعیین شده بود و نباید پولی برای آن دریافت شود. آبفا حداقل می‌تواند برای حل این مشکل تهاترهایی کلی انجام دهد و دریافت حقابه را مشروط به دریافت این پول نکند.  منابع آبی ما در سرخه‌حصار کامل است ولی باید این آب هم به پارک برسد که کمتر از آب‌های زیرزمینی استفاده شود.»

فتحی آخرین وضعیت راه‌اندازی تصفیه‌خانه شرق تهران را هم توضیح می‌دهد؛ تصفیه‌خانه‌ای که پساب آن باید به پارک سرخه‌حصار برسد. طبق گفته او، تا امروز آبفا اعلام کرده است که زمینی به وسعت 12 هکتار به آنها معرفی شود تا فاضلاب شرق تهران در یک نقطه جمع و تصفیه‌خانه‌ای راه‌اندازی کنند. فتحی توضیح می‌دهد شهرداری با این موضوع موافق است اما اختصاص عرصه در اختیار منابع طبیعی است و این سازمان باید زمین را معرفی کند. 

معاون خدمات شهری منطقه 13 می‌گوید، از سال قبل که چاه‌ها به مدار برگشت، مشکل تامین آب سرخه‌حصار برطرف شده است و حالا منتظر قطع درختان خشک‌شده هستند که کاشت درختان جدید را آغاز کنند: «قطع درختان با منابع‌طبیعی است اما سرعت آن بسیار پایین است. اگر درختان کاملاً خشک‌شده، بیشتر قطع شوند، تا زمستان می‌توانیم بستر را برای کاشت درختان جدید آماده کنیم. سال قبل 1500 درخت قطع و 12 هزار درخت کاشتیم.

امسال برای کاشت 33 هزار درخت مناقصه گذاشته‌ایم و فقط منتظریم که منابع‌طبیعی درختان را قطع کند. کل درخت خشک چکش‌خورده در سرخه‌حصار شش هزار اصله است و امسال هم تصور می‌کنم منابع‌طبیعی حدود 1500 درخت را قطع کرده باشد. همه آن 12 هزار درختی که سال قبل کاشته شد، با حضور مردم بود و به آنها مالکیت معنوی دادیم و گفتیم مسئول این درخت شده‌اند و برایشان شناسنامه‌ای تهیه کردیم. در برخی نقاط هم درختان مثمر مثل خرمالو، انار و سنجد کاشتیم که برای مردم جذاب شود. گونه‌های بومی کم‌آب مثل لی‌لکی، داغ‌داغان، ارغوان و بلوط همیشه سبز، بومی‌اند و می‌توانند در سرخه‌حصار کاشته شود.»