به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، دریاچه آرال که روزگاری چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود، امروز یکی از آشکارترین نمادهای خشکسالی انسان‌ساخت است.

بیش از شش دهه پس از آغاز انحراف گسترده آب برای کشاورزی در دهه 1960، «دریاچه» اکنون دو سرنوشت متفاوت دارد: آرال شمالی در قزاقستان که روندی از احیا را تجربه می‌کند و آرال جنوبی در ازبکستان که تقریباً به‌طور کامل از میان رفته است. تصاویر ماهواره‌ای ناسا نشان می‌دهد که حوضه جنوبی در دهه 2000 قطعه‌قطعه شد و بخش شرقی کم‌عمق آن در سال‌های بسیار خشک کاملاً ناپدید شد، در حالی که حوضه شمالی تنها پس از ساخت یک سد در سال 2005 تثبیت شد.

خشکسالی 60 ساله علیرغم تلاش‌ها برای احیا

فرآیند خشک‌شدن  و شرایط خشکسالی دائمی که به‌دنبال آن پدید آمد  در حدود 60 سال جریان داشته است. برداشت‌های عظیم از رودخانه‌های آمودریا و سیردریا برای آبیاری پنبه و گندم از اواخر دوران شوروی موجب کاهش شدید ورودی آب شد. دوره‌های متوالی گرما و خشکی، به‌ویژه در فاصله 2005 تا 2009 و در سال‌های خشک پس از آن، این روند را سرعت بخشید و باعث افزایش شوری و فروپاشی شیلات شد.

چرا آرال خشک شد؟

علت اصلی این خشکی برداشت بیش از اندازه آب رودخانه‌ها برای کشاورزی، همراه با هدررفت گسترده در کانال‌های ناکارآمد و روباز. این کسری ساختاری اکنون با تغییرات اقلیمی تشدید شده است؛ تغییراتی که جریان‌های تابستانی را کاهش داده و الگوهای رهاسازی آب را جابه‌جا کرده است، زیرا نیازهای برق‌آبی کشورهای بالادست با تقاضای آبیاری کشورهای پایین‌دست در تضاد قرار دارد. پیامد آن رسیدن آب کمتر به حوضه‌های انتهایی، افزایش سطح بستر خشک‌شده و بروز طوفان‌های نمکی و سمی است که زمین‌های کشاورزی و سکونتگاه‌ها را دربر می‌گیرد.

قواعد تقسیم آب منطقه‌ای که در دوران شوروی پایه‌گذاری و بعدها از طریق کمیسیون بین‌دولتی هماهنگی آب و صندوق بین‌المللی نجات دریاچه آرال (IFAS) به‌روز شد، همچنان با مشکل کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. سهمیه‌های برداشت و محدودیت‌های فصلی اخیر نشان‌دهنده این محاسبات حساس است: سقف‌های چند میلیارد مترمکعبی برای هر کشور اکنون در هر فصل رشد و غیررشد مورد مذاکره قرار می‌گیرد.

چه چیزی بهبود یافته است؟

روشن‌ترین نقطه امید، دریاچه آرال شمالی است. سد کوک-آرال که قزاقستان در سال 2005 ساخت، از تخلیه آب به سمت جنوب جلوگیری کرد و موجب افزایش سطح آب، کاهش شوری و بازگشت شیلات محلی شد. در سال 2025، مقام‌های قزاق گزارش دادند که حجم آب 42 درصد افزایش یافته و به 27 میلیارد مترمکعب رسیده است، با صید سالانه حدود 8000 تن. آن‌ها همچنین از آغاز مرحله دوم پروژه با همکاری بانک جهانی خبر دادند که شامل بازسازی سد، رساندن ارتفاع به 44 متر (سطح بالتیک) و تثبیت دریاچه‌های اطراف است. مطالعات امکان‌سنجی تا دسامبر 2025 ادامه دارد.

چه چیزی همچنان بحرانی است؟

آرال جنوبی که عمدتاً در خاک ازبکستان  است همچنان یک بستر کویری‌شده (آرال‌قوم) باقی مانده است. جوامع اطراف شهر «موی‌نَک» همچنان با بیکاری، شوری خاک و پیامدهای بهداشتی ناشی از طوفان‌های نمکی و شیمیایی دست‌به‌گریبان‌اند. تابستان‌های گرم‌تر، زمستان‌های کوتاه‌تر و شوری بالا اکنون میراث انحراف رودخانه‌ها را تشدید کرده و بازگشت هیدرولوژیکی را بسیار دشوارتر از شمال کرده است.

دولت‌ها و شرکا اکنون چه می‌کنند؟

بهبود آبیاری، جنگل‌کاری و مهار گردوغبار در ازبکستان: کاشت انبوه «ساکسول» و سایر گیاهان مقاوم در بستر خشک‌شده دریاچه برای مهار گردوغبار سمی در حال اجراست. برنامه «دریای سبز آرال» برنامه عمران ملل متحد (UNDP) در مارس 2025 مرحله دیگری را اجرا کرد (80 هزار نهال در 80 هکتار) که مکمل طرح ملی بزرگ‌تری است که تا سال 2024 صدها هزار هکتار را هدف گرفته بود.

در «مِی 2025» بانک جهانی با 200 میلیون دلار سرمایه‌گذاری برای نوسازی آبیاری و زهکشی در پنج منطقه موافقت کرد – اقدامی کلیدی برای کاهش هدررفت کانال‌ها. همزمان UNDP آزمایش‌هایی روی برنج کم‌آب‌بر در منطقه آرال انجام می‌دهد تا معیشت‌ها را از وابستگی به آبیاری غرقابی جدا کند.

ازبکستان و ترکمنستان در سال 2025 توافق کردند در پروژه‌های هیدروتکنیکی مشترک روی آمودریا همکاری کنند. همچنین تاشکند با افغانستان برای مدیریت مشترک برداشت‌ها وارد توافق شد – گامی حساس با توجه به نیازهای متضاد فصلی. اتحادیه اروپا نیز حمایت خود را از اصلاحات در IFAS برای تقویت حکمرانی حوضه اعلام کرد.

سهمیه‌بندی منطقه‌ای: محدودیت‌های برداشت آب فصلی برای سال‌های 2024–2025 ادامه یافت و حجم‌های مشخصی برای هر کشور تعیین شد – نشانه‌ای از مدیریت مبتنی بر قواعد (هرچند شکننده) در یک سال خشک.

آینده دریاچه آرال چه خواهد شد؟

1) مرحله دوم کوک-آرال: در صورت اجرا، افزایش ارتفاع و بهبود سازه‌ها می‌تواند آرال شمالی را به تعادل جدیدی برساند و زیستگاه‌ها را گسترش دهد. تحقق آن وابسته به جریان‌های سیردریا و تعادل میان برق‌آبی و آبیاری است.
2) گسترش بهره‌وری: اصلاح کانال‌ها، اندازه‌گیری مصرف و تغییر الگوی کشت – از جمله آزمایش برنج – تعیین خواهد کرد که آیا تقاضای آب در حوضه آرال جنوبی واقعاً کاهش می‌یابد یا نه.
3) جنگل‌کاری در مقیاس وسیع: ساکسول می‌تواند تپه‌های شنی را تثبیت کند و گردوغبار را کاهش دهد، اما نیازمند مراقبت چندساله و سازگاری با منابع آب زیرزمینی است.
4) ژئوپلیتیک کم‌آبی: نیروگاه‌های برق‌آبی جدید، برداشت‌های برنامه‌ریزی‌شده افغانستان و تغییرات اقلیمی در یخچال‌ها می‌تواند فشار را تشدید کند؛ اصلاحات IFAS و حمایت اتحادیه اروپا شاید در حل اختلافات مؤثر باشد.

یک دریاچه دیگر قربانی کشاورزی شد

خشکسالی دریاچه آرال یک نوسان موقت نیست؛ بلکه کسری ساختاری آب ناشی از انحراف رودخانه‌هاست که با اقلیم گرم‌تر سخت‌تر شده است. آرال شمالی نشان می‌دهد زیرساخت و قوانین هدفمند می‌تواند سریع نتیجه دهد، اما آرال جنوبی محدودیت‌های این دستاورد را عیان می‌کند. آینده احیا اکنون بیش از بارش و برف، به بهره‌وری، اجرا و همکاری منطقه‌ای وابسته است.

ویدئوی زیر تایم‌لپس مربوط به روند خشکسالی دریاچه آرال از سال 1984 تا 2022 را نشان می‌دهد.

.

منابع:
  NASA Earth Observatory, “World of Change: Shrinking Aral Sea.” Earth Observatory

  Astana Times, “Water Volume in Northern Aral Sea Surges by 42%,” Jan. 13, 2025. The Astana Times

  Qazinform, “Kazakhstan starts implementing 2nd phase of North Aral Sea conservation,” May 16, 2025; Times of Central Asia, “Kazakhstan and World Bank launch second phase…,” May 19, 2025. qazinform.comThe Times Of Central Asia

 UNDP Uzbekistan, “Green Aral Sea” update (Mar. 2025); Mongabay, “Uzbekistan plants a forest where a sea once lay,” May 29, 2024. UNDPMongabay

  World Bank, “Uzbekistan to modernize irrigation infrastructure,” May 21, 2025; UNDP Uzbekistan, water-saving rice pilot (July 23, 2025). World BankUNDP

  NPR interactive, “Central Asia’s Ticking Time Bomb: Water,” Oct. 30, 2024. apps.npr.org

  Central Asia Climate Portal & ICWC notices on seasonal allocations (2024–2025). centralasiaclimateportal.org+1

  The Tashkent Times and Times of Central Asia on 2025 Uzbekistan–Afghanistan and Uzbekistan–Turkmenistan water cooperation. Tashkent TimesThe Times Of Central Asia

  Council of the EU, Joint communiqué (EU–Central Asia), Mar. 27, 2025

انتهای پیام/