حجت الاسلام علی اصغر صرف‌جو، پژوهشگر حوزوی، در گفت‌وگو با گروه حوزه و روحانیت خبرگزاری تسنیم، در تبیین رابطه عقل و دین در اسلام گفت: در علم کلام، بحث عقل و دین جایگاهی خاص و مهم دارد البته این بحث نه تنها جزء مسائل کلام جدید نیست، بلکه از کهن‌ترین مسائل کلامی به شمار می‌رود که از دیرباز با عناوینی چون «وحی و عقل»، «عقل و نقل»، «عقل و شریعت» و «عقل و ایمان» دغدغه بشر بوده است؛ از سال‌ها پیش از میلاد مسیح(ع) تا قرون وسطا، رنسانس و پس از آن و اساسی‌ترین مساله در این زمینه این است که آیا رابطه عقل و دین تعارض است یا تعاون؟ اینکه جایگاه عقل در قلمرو دین، همتای دین است یا بالاتر و یا پایین‌تر از آن؟

عقل و دین از دیدگاه‌های بشری

وی با بیان اینکه در حوزه اندیشه بشری، سه دیدگاه کلی در این زمینه وجود دارد، تصریح کرد: برخی افراط‌گرایان حوزه الهیات که از آغاز ظهور مسیحیت با ادعای برتری ایمان گفتند وحی از سوی خدا به بشر عطا شده تا جایگزین همه معارف شود و چون خدا با ما سخن گفته و راه و برنامه به ما داده است، نیاز به تفکر عقلی و فلسفی نداریم. در برابر این‌ها، گروه دیگری به اصالت عقل معتقدند و می‌پندارند که انسان با چراغ عقل می‌تواند مسیر خود را روشن کند و راه کمال را بپیماید و نیازی به شریعت و دین ندارد؛ بنابراین دین برای مردم عامی است نه متفکران و خردمندان.

این پژوهشگر حوزوی افزود: دسته سوم نیز دیدگاه معقول و واقع‌گرایانه داشته و معتقدند بین عقل و وحی و عقل و ایمان هماهنگی وجود دارد و هر یک نقشی خاص در راهیابی انسان به واقع ایفا می‌کنند؛ ایمان و علم و عقل، دو نوع معرفت جدا از هم هستند که هر یک وظیفه‌ای خاص دارند و هیچ‌یک جایگزین دیگری نمی‌شود زیرا ایمان، پذیرفتن چیزی است که خدا آن را وحی کرده و علم، پذیرش چیزی است که به گونه‌ای طبیعی در پرتو عقل کشف می‌شود؛ در واقع انسان باید با استفاده از این دو منبع، به حیات انسانی و معنوی برسد و سیر کمال را ادامه دهد.

عقل و دین در قرآن

حجت الاسلام صرف جو درباره موضع قرآن کریم در این زمینه اظهار کرد: قرآن سه دیدگاه کلی را که در قالب موضع‌گیری در برابر وحی و دعوت پیامبران ابراز می‌شده است، بیان می‌دارد؛ دیدگاه ملحدان و کافران که وحی را رهاورد گمان و پندار مدعیان نبوت دانسته و اصولاً اصالت و واقعیتی برای آن قائل نبوده‌اند تا آن را با عقل مقایسه کنند؛ آنان چیزی را که از ماورای ماده نشأت گرفته باشد قبول نداشتند، زیرا ابزار شناخت را منحصر در حس و راه شناخت را منحصر در اثبات و ابطال تجربی می‌دانستند.

وی ادامه داد: گروه دوم کسانی هستند که وحی را به عنوان یکی از منابع شناخت پذیرفته لکن راه افراط و یا تفریط را پیش گرفته‌اند؛ افراط‌گریان آنچه را که شرایع انبیاء آورده و مطابق تمایلاتشان نبوده، رد کرده و در برابر پیامبران موضع خصمانه گرفتند؛ در واقع خواسته و سود و زیان خود را معیار پذیرش تعالیم دین قرار داده و پندار خود را بر وحی ترجیح می‌دهند بنابراین می‌توان گفت هواگرا هستند نه عقل‌گرا. تفریط‌گرایان نیز عقل را تنها وسیله و ابزار ورود به شریعت پذیرفته و معتقدند انسان به وسیله عقل به خدا توجه  می‌کند و نیاز به هدایت الهی را درک می‌کند و پیامبر را می‌شناسد، لکن پس از آن، عقل معزول می‌شود و باید به آنچه از نبی و وصی به او رسیده است، بسنده کند.

حجت الاسلام صرف‌جو ابراز کرد: دسته سوم که به تعبیر قرآن مجید «اولوا الباب» و صاحبان خرد و اندیشه اند، کسانی هستند که جایگاه وحی و عقل را به روشنی دریافته و می‌پذیرند؛ در نظر این افراد، عقل به برخی از اصول و مبادی عقلی و احکام مترتب بر آن، معیار است و شرع نیز در این موارد سخنی بر خلاف عقل ندارد تا با آن سنجیده شود. البته عدم مخالفت وحی و دین با موازین عقلی به این معنا نیست که وحی در زمینه معارف عقلی دین بی‌نظر باشد، بلکه به این معنا است که در این موارد نظر دین همان نظر عقل است و جنبه ارشادی دارد؛ از این رو پیامبران در بیداری عقل می‌کوشیدند تا در پرتو آن مردم حقایق را دریابند.

عقل و دین در تاریخ تفکر اسلامی

حجت الاسلام صرف جو در ادامه به تبیین نسبت میان عقل و دین در تاریخ تفکر اسلامی و مباحث درون‌دینی پرداخت و گفت: در تاریخ اسلام شاهد سه دیدگاه متفاوت در این زمینه بوده‌ایم؛ ظاهرگرایان جموداندیش که ظواهر دینی و نصوص را حتی در اصول اعتقادات ملاک قرار داده و هر گونه اندیشه در معارف دینی را ممنوع دانسته‌اند، عقل‌گرایان که معتقدند همه معارف دینی با عقل قابل درک است و گروهی که عقل و نقل را هماهنگ یکدیگر دانسته و می‌گویند همانگونه که وحی و شریعت از منابع شناخت انسان است، عقل نیز از منابع معرفت انسانی است.

وی با بیان اینکه نظر اسلام همین نظر گروه سوم است زیرا در سرتاسر تعالیم دین اسلام این هماهنگی به چشم می‌خورد، افزود: بر این اساس، کسانی که عقیده به تضاد بین عقل و دین دارند، یا از اسلام بی‌اطلاع‌اند و یا مغرض‌اند. امیرمؤمنان امام علی(ع) فرمود: جبرئیل بر آدم(ع) فرود آمد و گفت ای آدم من مأمورم تو را مخیر سازم به این که یکی از این سه چیز را انتخاب کنی و دو تای دیگر را رها سازی؛ عقل، حیا و دین. آدم گفت عقل را برگزیدم. جبرئیل به حیا و دین گفت بروید و او را رها کنید. گفتند ما مأموریم هر جا که عقل است با آن باشیم. جبرئیل گفت باشید و عروج کرد. به عقیده شهید مطهری نیز این پیوندی که میان عقل و دین در اسلام وجود دارد، در هیچ دینی وجود ندارد.

خبرنگار: زهرا شریعتی

انتهای پیام/