خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: هر ساله، میلیون‌ها انسان از سراسر جهان در روز اربعین به سوی کربلا حرکت می‌کنند. اما اگر بخواهیم از بیرون به این مناسبت نگاه کنیم، چیزی فراتر از یک مراسم مذهبی عمیق و تأثیرگذار می‌بینیم؛ اربعین نمادی تاریخی است که در دل خود روایت‌های متعددی از قدرت، سیاست، فرهنگ و مقاومت جمع کرده است.

برخلاف بسیاری از گزارش‌های کلیشه‌ای، اربعین نه فقط یک حرکت سوگواری است بلکه نمایانگر گفتمانی تاریخی است که از روزهای نخست واقعه عاشورا تا امروز، پیوسته دستخوش تغییر، بازتعریف و حتی تقابل با قدرت‌ها بوده است.

چهل روز پس از عاشورا؛ روزی که معادلات را تغییر داد

پس از فاجعه کربلا در سال ۶۱ هجری، امام حسین (ع) و یارانش به شهادت رسیدند و اهل بیت (ع) به اسارت رفتند. اما در کمال تعجب، آنچه در روز عاشورا پایان نیافت، در چهل روز پس از آن به شکل تازه‌ای آغاز شد. چهل روزی که نه تنها به دلیل زمان رسمی عزا در سنت اسلامی اهمیت داشت، بلکه به خاطر تغییرات سیاسی و اجتماعی پس از عاشورا، به نقطه عطفی در تاریخ اسلام تبدیل شد.

این دوره چهل روزه فرصتی بود که بازماندگان و پیروان امام حسین (ع) بتوانند خشم، اندوه و اعتراض خود را سازماندهی کنند. از دفن شهدای کربلا گرفته تا پیام‌رسانی به اقصی نقاط جهان اسلام، اربعین از همان ابتدا در لایه‌ای از سیاست، پیام اجتماعی و مقاومت شکل گرفت.

اربعین در متون اولیه؛ روایت‌های پراکنده و متفاوت

برخلاف تصور عمومی، در منابع اولیه اسلامی خبری از برگزاری مراسم اربعین به شکل امروزین نیست.

متون تاریخی همچون «ارشاد» شیخ مفید یا «تاریخ طبری» بیشتر به وضعیت پس از عاشورا و سرنوشت اهل بیت پرداخته‌اند تا به ذکر مراسم اربعین. برخی از پژوهشگران معتقدند که شکل‌گیری رسمی مراسم اربعین در دوران بعد و تحت تأثیر شرایط سیاسی و اجتماعی خاص بوده است.

اربعین؛ ابزاری در بازی‌های قدرت

در دوران عباسیان، که خود را وارث مشروعیت اهل بیت معرفی می‌کردند، مراسم اربعین فرصت مناسبی برای نمایش وفاداری و کسب حمایت شیعیان بود. این مناسبت به تدریج تحت نفوذ قدرت‌های حاکم، از حالت مردمی به تشریفاتی تبدیل شد که گاه بیش از پیام عاشورا، بر تأیید حکومت تمرکز داشت.

اما این روند با مقاومت مردمی مواجه شد. در واقع، اربعین به عنوان عرصه‌ای برای بروز اعتراضات آرام و فرهنگی علیه حکومت‌های سرکوبگر به کار گرفته می‌شد. شیعیان در مناسبت اربعین با حضور خود، همبستگی و مقاومت خود را نشان می‌دادند.

احیای اربعین در دوره صفوی؛ بازگشت به اصالت مردمی

با روی کار آمدن صفویان و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران، اربعین دوباره جان تازه‌ای گرفت. این دوره، نقطه عطفی در توسعه مراسم اربعین است؛ جایی که مردم از سراسر ایران و عراق برای حضور در این مناسبت گرد هم می‌آمدند و پیاده‌روی به سمت کربلا شکل سازمان‌یافته‌تری به خود گرفت.

در این زمان، ساخت حسینیه‌ها و مراکز فرهنگی در اطراف کربلا و شهرهای ایران، به ترویج مراسم اربعین کمک شایانی کرد، اما همزمان دولت صفوی از این مناسبت برای تقویت مشروعیت خود بهره‌برداری می‌کرد. این دوگانگی همواره یکی از ویژگی‌های اربعین بوده است؛ ترکیبی از مناسک مردمی و بهره‌برداری سیاسی.

سنت‌های محلی؛ انعکاسی از تاریخ و جغرافیا

اربعین نه یک پدیده یکنواخت، بلکه مجموعه‌ای از سنت‌ها و داستان‌های محلی است که در هر منطقه رنگ و بویی خاص دارد. این سنت‌ها در دل تاریخ شفاهی مردم شکل گرفته و منتقل شده‌اند؛ روایت‌هایی که در کتب رسمی کمتر به آنها پرداخته شده است.

برای مثال، در برخی روستاهای اطراف نجف و کربلا، مراسم اربعین با آداب خاص و ترکیبی از اعتقادات محلی برگزار می‌شود که بازتاب‌دهنده تاریخ پر فراز و نشیب منطقه است.

تاریخ شفاهی؛ گنجینه‌ای ناگفته

با بررسی خاطرات و روایت‌های مردمی، درمی‌یابیم که بسیاری از لحظات تأثیرگذار و گاه خطرناک اربعین، هرگز در متون رسمی ثبت نشده‌اند. از حضور در مسیرهای پرخطر گرفته تا کمک‌های داوطلبانه مردمی، این تاریخ شفاهی مکملی است که تصویر جامع‌تری از اربعین ارائه می‌دهد.

اربعین در تقابل روایت‌ها؛ میان تاریخ رسمی و واقعیت‌های مردمی

تاریخ رسمی، معمولاً به نفع حکومت‌ها و برای تثبیت قدرت نوشته شده است، در حالی که واقعیت‌های میدانی و مردمی، تصویر متفاوتی از اربعین را روایت می‌کنند؛ تصویری پرجنب و جوش، سرشار از مقاومت، ایثار و عشق.

برای نمونه، سفرنامه‌های قدیمی برخی مسافران به کربلا در روزهای اربعین، حکایت از مسیرهای پرخطر، مواجهه با موانع نظامی و امنیتی و حضور زائرانی دارد که هر یک قصه‌ای از پایداری و ایمان دارند.

اربعین؛ میراثی زنده در گذر زمان

اربعین حسینی، فراتر از یک یادبود مذهبی، میراثی است پیچیده و چندلایه که در گذر تاریخ به نمادی از مقاومت، فرهنگ و همبستگی بدل شده است. این مناسبت، داستان تاریخی است که همچنان در قلب میلیون‌ها انسان می‌تپد و هر سال با جلوه‌ای نو، زنده می‌شود.

درک عمیق‌تر اربعین تنها با مرور دقیق‌تر تاریخ، توجه به روایت‌های مردمی و شناخت پیچیدگی‌های سیاسی-اجتماعی آن ممکن است؛ موضوعی که می‌تواند فهم ما را از این حرکت عظیم و تاریخی به طرز چشمگیری ارتقا دهد.