خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ندا سپاهی: شرق اصفهان جایی که خاک و آب زمانی سخاوتمندانه گندم، جو و ذرت می‌دادند حالا با بحران دوگانه شوری خاک و کم آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند. زاینده‌رود شریان حیات این منطقه سال‌هاست که به سختی نفس می‌کشد و آب‌های زیرزمینی به دلیل برداشت بی‌رویه، شور و غیرقابل استفاده شده‌اند. در این شرایط برای آینده کشاورزی منطقه، استانداری اصفهان توسعه کشت هیدروپونیک را مطرح کرده تا در کنار اجرای طرح‌های انتقال آب، جایگزین کشاورزی سنتی شرق این دیار شود. روشی نوین که گیاهان را بدون خاک در آب غنی‌شده با مواد مغذی پرورش می‌دهد و برای مناطقی با خاک نامناسب مانند شرق اصفهان ایده‌آل به نظر می‌رسد.

اردیبهشت ماه سال جاری، کوروش خسروی معاون هماهنگی امور اقتصادی استاندار اصفهان با وعده توسعه این روش، نوید اشتغال‌زایی و کشاورزی پایدار داد و از همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان و تأمین زیرساخت‌ها گفت تا شرق اصفهان الگویی برای کشاورزی نوین شود اما در زمین واقعیت، داستان پیچیده‌تر است.

بیم و امید برای کشاورزی اصفهان

کشاورزان شرق اصفهان هیدروپونیک را روشی گران و دور از فرهنگ کشاورزی خود می‌دانند و کارشناسان نیز هشدار می‌دهند که بدون آب باکیفیت، زیرساخت، آموزش و بازار مناسب این طرح شاید فقط روی کاغذ زیبا باشد. کشت غلات استراتژیک مانند گندم به روش هیدروپونیک غیرممکن است و فناوری کشت مدرن را در برابر کشاورزی سنتی شرق اصفهان به چالش می‌کشد.

خسروی معاون هماهنگی امور اقتصادی استاندار اصفهان در جلسه‌ای درباره توسعه گلخانه‌های هیدروپونیک با اشاره به مصرف ناچیز آب در این روش، آن را راهی برای حفظ کشاورزی سنتی و ایجاد درآمد جانبی برای کشاورزان دانست و گفت: این فناوری پیشرفته با مصرف بسیار پایین آب، امکان حفظ کشاورزی سنتی و حقابه کشاورزان را فراهم کرده و در عین حال، به عنوان یک کسب‌وکار جانبی با درآمد قابل توجه برای آنان عمل خواهد کرد.

وی افزود که پیچیدگی این فناوری، همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان، دانشگاهیان و نهادهای مالی را ضروری می‌سازد و پس از حل چالش تأمین آب و تکمیل زیرساخت‌ها، این طرح با همراهی فرمانداران مناطق شرقی سرعت خواهد گرفت و شرق اصفهان را به الگویی برای کشاورزی پایدار و نوین تبدیل خواهد کرد.

اما واقعیت زمین با این وعده‌ها فاصله دارد

خاک شرق اصفهان به دلیل شوری و کیفیت پایین، برای کشت‌های سنتی چالش‌برانگیز شده و آب چاه‌ها با هدایت الکتریکی بالا ۱.۵ تا ۲ دسی‌زیمنس بر متر برای هیدروپونیک که نیازمند آب باکیفیت است، مناسب نیست.

در همین ارتباط حمید ملاحسینی معاون پژوهش و فناوری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: مصرف آب در هیدروپونیک تا ۹۰ درصد کمتر از کشت سنتی است اما شوری آب چاه‌های منطقه مشکل‌ساز می‌شود. استفاده از دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن می‌تواند این مسئله را حل کند اما هزینه‌های بالای این تجهیزات برای کشاورزان سنگین است.

وی به چالش‌های دیگر کشت هیدروپونیک نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: انتخاب بذر مناسب، حساسیت گیاهان به آفات و بیماری‌ها در محیط هیدروپونیک و هزینه‌های بالای زیرساخت‌ها از موانع اصلی است؛ اگر قارچی وارد سیستم آبی شود، می‌تواند کل محصول را نابود کند. همچنین بازار محصولات هیدروپونیک در ایران هنوز به‌طور کامل توسعه نیافته و هزینه‌های بالای این محصولات ممکن است برای مصرف‌کننده داخلی جذاب نباشد مگر اینکه بازارهای صادراتی هدف‌گذاری شوند.

هیدروپونیک برای کشت‌های استراتژیک شرق اصفهان عملی نیست

معاون پژوهش و فناوری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان معتقد است که محصولاتی مانند سبزیجات برگی (کاهو، اسفناج)، صیفی‌جات (گوجه‌فرنگی، خیار) و گیاهان دارویی برای این روش مناسب هستند اما کشت غلات استراتژیک مانند گندم و جو که قرن‌ها در شرق اصفهان کشت شده‌اند به دلیل هزینه‌های بالا و نیاز به زیرساخت‌های خاص در مقیاس بزرگ غیرعملی است.

احمدرضا رئیس‌زاده مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان تصویر دقیق‌تری از وضعیت کنونی هیدروپونیک در استان ارائه می‌دهد.

وی به خبرنگار مهر می‌گوید: کشت هیدروپونیک در حال حاضر در مناطقی از استان اصفهان وجود دارد اما به دلیل پیچیدگی‌ها و نیازهای تخصصی بسیار محدود و در مقیاس کوچک انجام می‌شود زیرا این روش نیازمند مدیریت دقیق مواد مغذی و حضور متخصص تغذیه است و بدون کارشناس تغذیه، مدیریت آن برای گلخانه‌داران دشوار خواهد بود.

پیشگامی اصفهان در کشت گل و گیاهان زینتی به روش هیدروپونیک

به گفته رئیس‌زاده، هم اینک حدود ۳۰ تا ۴۰ هکتار از گلخانه‌های استان به کشت هیدروپونیک گل و گیاهان زینتی به‌ویژه گل‌های شاخه‌بریده مانند رُز اختصاص دارد زیرا این گیاهان به آلودگی‌های خاک حساس‌اند.

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان می‌افزاید: در زمینه سبزی و صیفی‌جات تنها حدود هفت تا هشت هکتار از گلخانه‌ها در مناطقی مانند دهاقان، فلاورجان، نجف‌آباد، شهر اصفهان و تیران و کرون به این روش کشت می‌کنند.

وی تأکید می‌کند در مناطقی با خاک مناسب، نیازی به هیدروپونیک نیست زیرا هزینه‌های آن بالا و مدیریتش پیچیده‌تر از کشت خاکی است.

ابهام در توجیه اقتصادی کشت هیدروپونیک در شرق اصفهان

رئیس‌زاده به ایده‌های مطرح‌شده برای توسعه هیدروپونیک در شرق اصفهان نیز اشاره کرده و می‌گوید: خاک این منطقه به دلیل شوری برای کشت گلخانه‌ای مناسب نیست. بنابراین پیشنهاد شده که از روش هیدروپونیک استفاده شود اما هزینه‌های بالا و نبود توجیه اقتصادی این ایده‌ها را در جلسات کارشناسی رد کرده است.

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان تأکید می‌کند: این سازمان نمی‌تواند کشاورزان را به استفاده از این روش تشویق یا منع کند و تصمیم نهایی به شرایط و توانایی خود کشاورزان بستگی دارد.

روایت متفاوت کشاورز شرق اصفهان: آب را تأمین کنید

صدای کشاورزان محلی اما روایتی متفاوت دارد؛ یکی از صدها کشاورز شرق اصفهان که خود را حاج علی حسینی معرفی می‌کند به خبرنگار مهر می‌گوید: کشت ما با همه سختی‌هایش، نان و برکت خانه‌هایمان است هیدروپونیک کلی پول برای تجهیزات و برق و آب تمیز می‌خواهد، آن‌هم در منطقه‌ای که آبش کم و خاکش طلاست. کشاورزی ما با این روش‌های گرون نمی‌سازد.

حاج علی که عمری را به کشاورزی سنتی گذرانده، معتقد است که دولت به جای تبلیغ روش‌های "غریبه" باید وام کم‌بهره، سیستم آبیاری قطره‌ای ارزان، یا کود و بذر باکیفیت ارائه کند.

حاج علی تأکید می‌کند کشت سنتی نه‌فقط شغل بلکه بخشی از فرهنگ و اقتصاد روستاهای شرق اصفهان است.

وی می‌گوید: ما با این روش برای کارگران محلی کار درست می‌کنیم. هیدروپونیک اما انگار همه‌چیز را ماشینی می‌کند؛ نه کارگر می‌خواهد، نه حال و هوای زمین‌های ما را دارد.

این کشاورز شرق اصفهان از مسئولان می‌خواهد حقابه‌هایشان را تأمین کند، بازار تضمینی برای محصولاتی مانند گندم و یا زعفران ایجاد کند و بیمه کشاورزی را تقویت کند تا در برابر خشکسالی کمر کشاورزان نشکند.

اما بازار محصولات هیدروپونیک در ایران چقدر آمادگی دارد؟

ملاحسینی معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان معتقد است که بدون توسعه بازارهای صادراتی این محصولات به دلیل قیمت بالا ممکن است در داخل خریدار کافی نداشته باشند.

موفقیت هیدروپونیک در شرق اصفهان به حمایت‌های دولتی گره خورده است. تأمین آب باکیفیت، ارائه تسهیلات کم‌بهره، آموزش کشاورزان و ایجاد بازارهای تضمینی از نیازهای اساسی است.

ملاحسینی در این باره می‌گوید: علاوه بر هیدروپونیک بکارگیری پکیجی از روش‌ها برای کمک به شرق اصفهان ضرورت دارد؛ مانند استفاده از مالچ‌های زیستی برای کاهش تبخیر آب، کنترل بیابان زایی و ریزگردهای شرق و توسعه دامداری‌های صنعتی با مصرف آب کمتر نیز می‌توانند به پایداری کشاورزی کمک کنند.

وی همچنین بر اهمیت مدیریت منابع آب از جمله تأمین سهم آب تالاب گاوخونی تأکید می‌کند. تالابی که هستی و نیستی خطه شرق اصفهان به آن وابسته است.

کشت هیدروپونیک نمی‌تواند جایگزین کشاورزی سنتی شرق اصفهان شود اما به عنوان مکملی برای تولید محصولات با ارزش افزوده بالا مناسب است. با این حال این فناوری بدون هماهنگی بین سیاست‌گذاری، زیرساخت‌ها و نیازهای بازار ممکن است به جای نجات کشاورزی به سرابی در خاک شور شرق اصفهان بدل شود.