خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: تاریخ عزاداری محرم در اصفهان، تنها روایت آئین‌ها و سنت‌های سوگوارانه مردان این سرزمین نیست؛ زنان اصفهان نیز در طول قرن‌ها، نقشی پررنگ و اثرگذار در حفظ، تداوم و گسترش فرهنگ عاشورا ایفا کرده‌اند. روایت سفرنامه‌ها، موقوفات بانوان و حضور اجتماعی و خانوادگی آنان در برگزاری مجالس عزا، نشان می‌دهد که هویت دینی و اجتماعی زنان این شهر در پیوندی عمیق با آئین‌های محرم شکل گرفته است.

طبق شواهد تاریخی، عزاداری برای امام حسین (ع) و اهل‌بیت ایشان از جمله مظاهر عاطفی و اجتماعی است که در ساختارهای فرهنگی جوامع شیعی ریشه دوانده است. این عزاداری‌ها نه‌تنها پاسخی به نیازهای فطری انسان در مواجهه با فقدان است، بلکه بازتابی از ارزش‌های دینی و باورهای تاریخی یک ملت نیز محسوب می‌شود. اصفهان به‌عنوان یکی از شهرهای مهم جهان تشیع، از دیرباز صحنه مشارکت جدی بانوان در آئین‌های سوگواری بوده و این حضور، بخشی مهم از هویت تاریخی زنان اصفهان را شکل داده است.

در این گزارش با استناد به دیدگاه‌های سه تن از اساتید برجسته دانشگاهی و پژوهشگران علوم اجتماعی و تاریخ، به بررسی جایگاه تاریخی زنان اصفهان در آئین‌های محرم می‌پردازیم.

زنان؛ پیشگامان روایت عاشورا

محمدحسین ریاحی، نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع در گفت‌وگو با خبرنگار مهر می‌گوید: «در بررسی تاریخی نقش زنان، به‌ویژه در بستر اسلام و تشیع، نمی‌توان از کنار واقعه عاشورا به‌سادگی گذشت. نقشی که زنان، به‌خصوص حضرت زینب (س) در انتقال پیام عاشورا ایفا کردند، سنگ بنای فرهنگی عزاداری‌های بعد از واقعه کربلا شد. اگرچه ماجرای عاشورا با شهادت امام حسین (ع) و یارانش در عصر عاشورا به پایان رسید، اما در واقع این حضرت زینب (س) و بانوان کاروان بودند که با افشاگری‌ها، گریه‌ها و مویه‌ها، پیام کربلا را به تاریخ سپردند.»

به گفته این پژوهشگر، نقش بانوان حاضر در عاشورا، محدود به حضرت زینب (س) نبود و مادران، خواهران و زنان اصحاب نیز در انتقال پیام عاشورا سهمی مؤثر داشتند. ریاحی تصریح می‌کند: «حرکت بانوان، نقش آن‌ها را در استمرار نهضت حسینی تثبیت کرد. زنان با عزاداری، مویه، پریشانی و واویلا کردن، هم‌زمان پیام کربلا را در دل تاریخ زنده نگاه داشتند.»

استمرار حضور زنان در عزاداری‌های شیعی

ریاحی می‌افزاید: «از عصر عاشورا به بعد، شواهد متعددی از استمرار پررنگ نقش زنان در عزاداری‌های شیعی وجود دارد. در سفرنامه‌های اروپایی که از دوره صفوی باقی مانده‌اند، بارها به حضور بانوان در مجالس عزا، تعزیه و مویه‌گری اشاره شده است. اصفهان به‌عنوان پایتخت صفوی، صحنه مهم این مشارکت بوده است.»

وی با استناد به سفرنامه پیترو دلاواله، سیاح ایتالیایی، ادامه می‌دهد: «دلاواله در سال ۱۰۲۷ هجری قمری در توصیف اصفهان می‌نویسد که زنان از هر طبقه اجتماعی، با اشتیاق فراوان در مجالس موعظه و روضه‌خوانی حاضر می‌شدند و گاه شدت تأثر آن‌چنان زیاد بود که به سینه‌زنی و صورت‌کوبی می‌پرداختند. چنین گزارش‌هایی نشان می‌دهد که بانوان اصفهانی در چهارصد سال پیش نیز با تمام وجود در مراسم عزاداری امام حسین (ع) شرکت داشته‌اند.»

همچنین دن گارسیا دسیلوا فیگوئروا، سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس اول، در سفرنامه خود به حضور گسترده زنان در عزاداری‌های محرم اشاره می‌کند و توصیف می‌کند که چگونه زنان اصفهان در کوچه‌ها، خانه‌ها و مساجد با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی سوگواری می‌کردند.

موقوفات بانوان؛ نشانه‌ای از مشارکت ساختاری زنان

مریم فیروزی، مدرس گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: «حضور زنان در عزاداری‌ها، صرفاً محدود به حضور احساسی نبود، بلکه زنان اصفهان در طول تاریخ در حوزه موقوفات نیز نقشی جدی ایفا کرده‌اند. برای مثال در دوره صفوی، مریم بی‌گم، عمه یکی از بزرگان دربار شاه‌عباس، برای روضه‌خوانی و اطعام مردم موقوفاتی را بنیان نهاد که برخی از آن‌ها هنوز هم شناخته شده‌اند.»

وی ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از نمونه‌های بارز مشارکت زنان در امور دینی، وقف‌هایی است که برای مراسم تعزیه، روشنایی حسینیه‌ها و تأمین هزینه روضه‌خوان‌ها انجام شده است. بانویی به نام گوهرشاد بی‌گم در سال ۱۰۷۱ هجری قمری موقوفاتی برای زائران و مجاوران امام حسین (ع) اختصاص می‌دهد. همچنین زبیده بی‌گم، دختر شاه سلیمان، مقرری‌هایی برای عتبات عالیات در نظر می‌گیرد که نشان‌دهنده علاقه و تعهد بانوان در تقویت فرهنگ عاشورا است.»

از صفویه تا قاجار؛ تداوم حضور بانوان اصفهان در آئین‌های محرم

این تاریخ دان با اشاره به استمرار این حضور می‌گوید: «نقش زنان در عزاداری‌های محرم به دوره صفوی محدود نماند. در عصر قاجار، در محلات مختلف اصفهان، خانه‌های بزرگ با فضاهای اختصاصی برای حضور بانوان در مراسم روضه‌خوانی وجود داشت. در بسیاری از خانه‌ها، قسمت‌هایی ویژه در بالکن‌ها و طبقات فوقانی برای شرکت زنان درعزاداری در نظر گرفته می‌شد. چنین فضاهایی به زنان این امکان را می‌داد که هم‌زمان با حفظ حدود اجتماعی، در آئین‌های مذهبی مشارکت فعال داشته باشند.»

وی با استناد به گزارش‌های سفرنامه‌نویسان قاجاری تأکید می‌کند: «زنان اصفهان در این دوره علاوه بر حضور در مجالس عزاداری، در تهیه و توزیع نذورات، اطعام عزاداران و پخت آش و حلوا نقش اساسی داشتند. نذورات بانوان به یکی از ارکان برگزاری مجالس مذهبی محرم تبدیل شده بود.»

تربیت نسلی حسینی؛ رسالت مادران اصفهانی

لیلا هدایتی، پژوهشگر و استاد تاریخ شفاهی معتقد است که تأثیر زنان اصفهان در فرهنگ عزاداری، تنها به حضور مستقیم در مراسم خلاصه نمی‌شود. او به خبرنگار مهر می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین تأثیرات بانوان اصفهانی، نقش آن‌ها در تربیت فرزندان بوده است. از عصر صفوی تا دوران معاصر، مادران اصفهانی با تشویق فرزندانشان برای شرکت در مراسم محرم، تهیه لباس‌های سیاه، نوشتن اشعار مذهبی و آموختن آئین‌های عزاداری، نسلی حسینی را پرورش داده‌اند.»

این پژوهشگر ادامه می‌دهد: «زنان اصفهان با الگوسازی در رفتار مذهبی، عملاً بنیان‌گذار نسلی بودند که ارزش‌های عاشورا را نه‌تنها در مجالس، بلکه در زندگی روزمره خود جاری می‌کرد. این تربیت نسلی، نقشی ماندگار و اثرگذار در استمرار فرهنگ عاشورا داشته است.»

مشارکت بانوان اصفهان در دوران معاصر

به گفته وی، حضور زنان اصفهان در فرهنگ عاشورا در دوران معاصر نیز ادامه یافته است. او می‌گوید: «مصداق بارز نقش زنان اصفهان را در دوران دفاع مقدس می‌توان دید؛ زمانی که مادران با تمام وجود، فرزندان خود را برای حضور در جبهه‌های نبرد تربیت کردند. بارها از زبان این مادران شنیده‌ایم که “مگر خون فرزند ما از خون فرزندان امام حسین (ع) رنگین‌تر است؟ ” این نگاه عمیق عاشورایی ریشه در همان تربیت تاریخی دارد که بانوان اصفهان در طول قرون گذشته بر آن استوار بوده‌اند.»

هدایتی می‌افزاید: «امروز هم زنان اصفهان، هم در برگزاری آئین‌های محرم در مساجد، حسینیه‌ها و هیئت‌های مذهبی، و هم در فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی مرتبط با عاشورا، حضوری چشمگیر دارند. نقش بانوان در ترویج، حفظ و احیای سنت‌های محرم، یکی از پایه‌های محکم فرهنگ مذهبی این شهر محسوب می‌شود.»

زنان اصفهان؛ بازیگران گمشده تاریخ محرم

بررسی هویت تاریخی زنان اصفهان در آئین‌های محرم نشان می‌دهد که این قشر از جامعه، نه‌تنها نقش حاشیه‌ای یا صرفاً عاطفی نداشته‌اند، بلکه در ساختار فرهنگی و دینی اصفهان جایگاهی بنیادین داشته و دارند. از مجالس مویه‌گری عصر صفوی گرفته تا تربیت فرزندان عاشورایی در دوره معاصر، بانوان اصفهان همواره در صف اول پاسداشت فرهنگ حسینی ایستاده‌اند. آن‌ها با موقوفات خود، با اشک‌های خود، با نذورات خود و با قلب‌های مملو از عشق به سیدالشهدا (ع) هویت دینی این شهر را معنا کرده‌اند.

حضور تاریخی بانوان اصفهان در آئین‌های محرم، گواهی است بر این حقیقت که فرهنگ عاشورا، بیش از آنکه صرفاً یک مناسک مردانه باشد، میراثی مشترک است که در همت، اشک و ایمان زنان این شهر ریشه دوانده است؛ میراثی که همچنان زنده است و نسل به نسل منتقل می‌شود.