به گزارش سلامت نیوز به نقل از اطلاعات ساعت ۸ صبح در دفتر مؤسسه نورسپید هدایت حاضر می‌شوم. گشت‌های امدادرسان سیار از  ساعت ۸ صبح به غرب و شرق تهران اعزام می‌شوند و ساعت ۱۶ به مؤسسه باز می‌گردند. با اتومبیل ونی که به سمت غرب تهران حرکت می‌کند همراه می‌شوم. فعالیت‌های میدانی این گشت‌ها برای حمایت از افراد بی‌خانمان با هماهنگی و تأیید اداره بهزیستی شهرستان تهران انجام می‌شود. این خودروها دارای سامانه موقعیت‌یاب(GPS) هستند و تمامی مراحل این مأموریت از مسیرها گرفته تا پاتوق‌ها، تحت نظارت مستمر و بازدیدهای سرزده کارشناسان بهزیستی است. 

این ون‌ها اقلامی مانند آب آشامیدنی، خوراکی‌های غیرفاسدشدنی و لوازم بهداشتی را در اختیار افراد بی‌خانمان قرار می‌دهند و در زمستان، گشت‌های شبانه روزی دارند. 

متأسفانه تأمین زیرساخت‌های ثابتی مانند کانکس حمام و تجهیز آن به آب گرم، به‌دلیل نبود حمایت لازم، دوام نمی‌آورند و در مناطقی هم که این امکان فراهم شده است به دلایل مختلف از جمله سرقت تجهیزات، قابل استفاده نیست. بنابراین این روزها از راه‌حل‌های جایگزین مثل توزیع بطری آب و یخ استفاده می‌شود.

تمرکز این گشت‌ها بر زنان و کودکان کارتن‌خواب است. برای نوزادان، شیرخشک و پوشک و برای زنان، اقلام ضروری از جمله لباس زیر فراهم شده و در مناسبت‌هایی مثل نوروز یا روز زن، بسته‌هایی بر اساس نیاز واقعی آن‌ها آماده و توزیع می‌شود. 

رویکرد این گشت‌ها مبتنی بر حفظ کرامت انسانی است، برخلاف برخی برخوردهای قهری که گاه شاهد آنیم - همانند تصویری که این روزها در فضای مجازی از برخورد مأموران شهرداری با یک خانم دست به دست می‌شود- گویی مسئولیت این ون‌ها علاوه بر خدمت‌رسانی، دفاع از انسانیت فراموش‌شده در دل شهر است.

سپیده علیزاده، فعال اجتماعی در این‌باره می‌گوید: «موبایل ون‌ها» یا گشت‌های امدادرسان سیار، خودروهای ونی هستند که به مناطق آسیب‌پذیر و پاتوق افراد معتاد  بی‌خانمان سر می‌زنند و اقلام خوراکی و بهداشتی اعم از سرنگ، سوزن و وسایل بهداشت جنسی را در اختیار معتادان و بی‌خانمان‌ها قرار می‌دهند.

واقعیت این است که پس از آن که سازمان بهزیستی نتوانست بسیاری از مراکز خود را باز نگه دارد، تعداد زیادی از مراکز گذری کاهش آسیب (DIC) و شلترها (سرپناه‌های شبانه) تعطیل و مددجوها و گروه‌های هدف بهزیستی در خیابان‌ها پراکنده شدند. 

دیگر مرکزی وجود نداشت که افراد با میل خودشان به آن وارد شوند و خدمات شبانه‌روزی دریافت کنند، اقلام کاهش آسیب را تحویل بگیرند و مشاورانی آنجا حضور داشته باشند و خدمات مشاوره ارائه دهند. اکنون تعداد اندکی از این مراکز فعالند.

این فعال اجتماعی می‌افزاید: برنامه‌های کاهش آسیب، برنامه‌هایی هستند که هدف آن‌ها کاهش اثرات منفی مانند اثرات بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی ناشی از اعتیاد است و اجرای این برنامه‌ها لزوما با کاهش مصرف مواد مخدر و محرک، همبستگی ندارد. 

برنامه‌های کاهش آسیب به مصرف‌کنندگان و خانواده‌های آنان، خدمات ارائه می‌دهند و نفع عمومی برای جامعه دارند.

یکی از برنامه‌های رایج کاهش آسیب، برنامه‌های تعویض سرنگ و سوزن است. در این برنامه‌ها، افرادی که از سرنگ برای تزریق مواد استفاده می‌کنند، می‌توانند سرنگ آلوده خود را با سرنگ استریل تعویض کنند. این کار باعث می‌شود تا سرنگ‌های آلوده، بیشتر از یک‌بار استفاده نشوند و خطر شیوع بیماری‌هایی مانند هپاتیت سی و اچ‌آی‌وی که در واقع از مصرف مواد مهم‌تر هستند، کاهش یابد.

مراکزی که تعویض سرنگ و سوزن انجام می‌دهند، خدمات بهداشتی نیز ارائه می‌دهند.افزون بر این، اگر افراد، مایل و نیازمند به درمان و ترک مواد باشند، به آن‌ها کمک می‌شود.

او تأکید می‌کند: پس از تعطیلی مراکز بود که طرح خودروهای سیار کاهش آسیب، جایگزین این مراکز شد و بخشی از مسئولیت‌های آن‌ها را به عهده گرفت. براساس این طرح، خودروهای ون سیار به محل‌های تجمع کارتن‌خواب‌ها و مصرف‌کننده‌های بی‌‎سرپناه می‌روند و اقلام کاهش آسیب را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهند و اگر نیاز به مشاوره یا کمک داشته باشند، آنان را به مراکز مناسبشان معرفی می‌کنند.

امدادرسان‌ها که عموما از میان افراد بهبودیافته از اعتیاد انتخاب می‌شوند، به پاتوق‌ها سر می‌زنند و سرنگ، سوزن استریل، غذای گرم و وسایل بهداشت جنسی را در اختیار افراد مبتلا به اعتیاد، زنان تن‌فروش و افراد بی‌خانمان قرار می‌دهند. 
اقلام بهداشت جنسی به‌منظور پیشگیری از ابتلا به اچ‌آی‌وی و بیماری ایدز در اختیار این افراد قرار می‌گیرد تا اگر مبتلا به بیماری هستند، بیماری را در سطح جامعه گسترش ندهند و دیگران را مبتلا نکنند. وقتی فرد معتاد، سوزن یا سرنگ مناسب در دسترس نداشته باشد، می‌تواند آلودگی و بیماری‌های مختلفی را به دیگران انتقال دهد.

*ریسک‌های مهم جمعیتی

خانم علیزاده می‌گوید: با توجه به این که موضوع افزایش جمعیت مطرح شده، ارائه اقلام بهداشتی هم پیوسته و به مقدار کافی نیست. بسیاری بر این باورند که این گروه‌ها هم می‌توانند به افزایش جمعیت کمک کنند اما متأسفانه سیاست اشتباهی در این زمینه در جریان است؛ چون این گروه‌ها فقط ریسک‌های جمعیتی را بالا می‌برند. کودکان بدون سرپرست و مبتلا به اچ‌آی‌وی، بخشی از معضلات بارداری زنان در معرض آسیب هستند و این حقیقت وجود دارد که زنان در معرض آسیب، به‌سرعت تبدیل به مادران آسیب‌دیده می‌شوند.

این فعال اجتماعی می‌افزاید: در شرایط فعلی، خدمات خودروهای سیار کاهش آسیب، حداقل امکانی است که در اختیار این افراد قرار می‌گیرد. 

در این ون‌ها علاوه بر راننده، یک مددیار آموزش‌دیده نیز حضور دارد و البته این افراد، مددیار هستند و نه مددکار اجتماعی.

مددیاران گشت معمولا دوره‌های مددیاری را می‌گذرانند یا از افراد همسانی انتخاب می‌شوند که اکنون بهبود یافته‌اند. آن‌ها می‌دانند باید به کجا سر بزنند، پاتوق‎های افراد معتاد و در معرض آسیب را می‌شناسند و راحت‌تر می‌توانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند. آن‌ها نیازهای افراد آسیب‌دیده را می‌شناسند و زبان ارتباطیشان را می‌دانند. ممکن است برخی، سرنگ و سوزن بخواهند و برخی دیگر نیازهای متفاوت دیگری داشته باشند.

گاهی هم افراد درخواست کمک دارند و می‌خواهند به جای مطمئنی برای ترک مراجعه کنند که پولی از آن‌ها دریافت نکند. در این حالت، مددیاران، مراکز اقامتی  و کمپ‌ها را به آن‌ها معرفی می‌کنند که متأسفانه هیچ‌کدام رایگان نیستند! 

هدف برنامه‌های کاهش آسیب

خانم علیزاده می‌گوید: هدف برنامه‌های کاهش آسیب، پیشگیری از انتقال و شیوع اچ‌آی‌وی است و ارائه خدماتی مانند اهدای پوشاک و غذا هدف اصلی ما نیست. رساندن این وسایل به افراد آسیب‌دیده، فرصت بیشتری به مددیار می‌دهد تا بتواند با فرد آسیب‌دیده ارتباط برقرار کند و جامعه آماری از پاتوق‌ها به دست آورد. همین ارتباط است که سبب می‌شود بدانیم افراد چه نوع موادی مصرف می‌کنند، منبع درآمدشان از کجاست و کم‌کم به اهداف برنامه‌های کاهش آسیب نزدیک شویم. 

این فعال اجتماعی می‌افزاید: طبق ماده ۱۶ قانون مبارزه با مواد مخدر، فرد معتاد با دستور مقام قضایی برای مدت یک تا سه ماه یا شش ماه و یک سال در کمپ نگهداری می‌شود. جمع‌آوری و غربالگری معتادان توسط نیروی انتظامی و شهرداری‌ها انجام می‌شود. این برنامه بر پایه  اجبار است و تمایل در آن نقشی ندارد. همچنین به دلیل رعب و وحشتی که ایجاد می‌کند، بازدارندگی‌اش را از دست داده است. سال‌هاست که بودجه درمانی کشور، صرف روش‌ ناموفق درمان اجباری در کمپ‌های دولتی می‌شود که ناکارآمدی آن را از وجود فزاینده معتادان کارتن‌خواب و نارضایتی شان از طول درمان می توان فهمید.

نزدیک به دو دهه است که متخصصان حوزه اعتیاد درباره درمان اجباری اعتیاد هشدار می‌دهند و با این شیوه مخالفند اما سالانه چندین همت پول، صرف همین راهکار مرسوم و نادرست می‌شود.

در این میان، گشت‌های امدادرسان سیار به سراغ افراد آسیب‌دیده می‌روند و بر مبنای انسانیت با آن‌ها رفتار می‌کنند و کرامتشان را حفظ می‌کنند؛ زیرا ما معتقدیم فرد آسیب‌دیده نباید گرسنه بماند و محتاج دسترسی به آب تمیز و خوراک باشد یا دچار اچ‌آی‌وی شود. بنابراین افراد آسیب‌دیده به مددیاران راحت‌تر اعتماد می‌کنند و بهتر می‌توانند با آن‌ها همکاری داشته باشند.

دستگاه‌های متولی مقابله با اعتیاد

خانم علیزاده می‌گوید: دستگاه‌های مختلفی از جمله نیروی انتظامی، ستاد مبارزه با مواد مخدر، سازمان بهزیستی و شهرداری‌ها خود را متولی رسیدگی به وضعیت معتادان می‌دانند اما متأسفانه هر نهادی در این زمینه، ساز خود را می‌زند و هماهنگی بین اقدامات وجود ندارد. نهادهای اصلی متولی اعتیاد در این زمینه ناکارآمدند و شواهد آن هم قابل رؤیت است.

متأسفانه منفعت مالی باندها و گروه‌ها مانع اصلاح روند درمان اعتیاد در کشور می‎شود. هر نهادی برای خودش مسئولیت اجتماعی تعریف کرده و به واسطه آن، ساختاری طراحی و کمپ‌هایی ایجاد کرده است‌ و به شیوه خود عمل می‌کند.

در این شرایط، سازمان بهزیستی که باید متولی جدی مسأله اعتیاد باشد، معاونت‌هایش را با هم ادغام کرده و معاونت پیشگیری را که مسئول امور مربوط به اعتیاد است تعطیل می‌کند. به نظر می‌رسد رسیدگی به مسأله اعتیاد، اولویت سازمان بهزیستی نیست و  این سازمان حتی مایل است مسئولیت خود را در این زمینه به گردن دیگر نهادها بیندازد.