به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در تاریخ تشیع، یکی از برجسته‌ترین یادگاران امام هادی (ع) «زیارت جامعه کبیره» است که نه تنها به عنوان یک متن زیارتی، بلکه به عنوان یک سند کلامی جامع و منسجم از سوی امام هادی (ع) صادر شده است. این زیارت به ویژه در دوران سخت‌گیرانه عباسیان، نقشی کلیدی در حفظ و تبیین اصول اعتقادی شیعه ایفا کرد. در این شرایط که امامت از سوی حکومت‌های وقت مورد هجمه‌های فکری و سیاسی قرار گرفته بود، امام هادی (ع) با بیانی عمیق و برنامه‌ریزی‌شده، اصول اعتقادی شیعه را تثبیت کردند.

زیارت جامعه کبیره به عنوان مرزبان اعتقادات شیعه، تصویری جامع از امامت و جایگاه اهل بیت (ع) ارائه می‌دهد و در عین حال با ترکیب عقل و محبت، عقلانیت و عاطفه را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد؛ ترکیبی که باعث ماندگاری و تأثیرگذاری این زیارت در قلب و ذهن شیعیان شده است.

خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محمدجواد سالاری، استاد حوزه و پژوهشگر کلام اسلامی، به بررسی جایگاه جامعه کبیره در بیان امام علی النقی (ع) پرداخته است.

جامعه کبیره؛ سند کلامی منسجم و برنامه‌ریزی شده

می‌دانیم که یکی از یادگاران بسیار ارزشمند از امام هادی (ع)، زیارت «جامعه کبیره» است. دلیل این موضوع چیست و چرا در کلام علما و بزرگان تا این اندازه بر لزوم تأمل در مفاهیم این سند شیعه تأکید شده است؟

زیارت جامعه کبیره نه تنها یک متن زیارتی، بلکه یک سند کلامی منسجم و برنامه‌ریزی شده است که از سوی امام هادی (ع) در پاسخ به نیاز روز جامعه شیعی صادر شده است.

در آن دوران، امامت به شدت مورد هجمه فکری، سیاسی و فرهنگی قرار گرفته بود. عباسیان از یک طرف با فشار امنیتی و از طرف دیگر با حمایت از جریان‌های انحرافی مثل غلات، سعی در تحریف جایگاه اهل بیت داشتند. در چنین شرایطی، امام هادی (ع) با ارائه یک متن دقیق و عمیق، مرزهای اعتقادی شیعه را مشخص کردند و تصویری جامع از امامت ارائه دادند که تا امروز معیار سنجش تشیع اصیل است.

شرایط سیاسی و اجتماعی دوران امام هادی (ع) چگونه زمینه‌ساز چنین اقدام فکری شد؟

دوران امام هادی (ع) مصادف بود با خلافت متوکل عباسی و چند خلیفه بعد از او که به شدت نسبت به شیعیان سخت‌گیری می‌کردند. سیاست عباسیان، کنترل ائمه از طریق اقامت اجباری، تبعید یا حتی حصر خانگی بود.

به همین دلیل امام را به سامرا آوردند تا زیر نظر حکومت باشد. اما امام با استفاده از ابزارهای فرهنگی مانند دعا، تربیت شاگردان نخبه و همچنین صدور متون عقیدتی مانند زیارت جامعه کبیره، توانست نظام معرفتی شیعه را در یکی از سخت‌ترین دوره‌ها حفظ کند.

معرفت عقلی و محبت قلبی به امامت در بیان امام هادی(ع)

آیا ساختار این زیارت به گونه‌ای طراحی شده که هم استدلالی و هم عاطفی باشد؟

بله، دقیقاً همین‌طور است. یکی از ویژگی‌های برجسته و منحصربه‌فرد زیارت جامعه کبیره، این است که به گونه‌ای طراحی شده که هم به نیازهای عقلانی و معرفتی پاسخ می‌دهد و هم احساسات و عواطف پیروان اهل بیت (ع) را عمیقاً درگیر می‌کند. این ترکیب بین معرفت عقلی و محبت قلبی، به این دلیل اهمیت دارد که بسیاری از متون دینی یا صرفاً ناظر به استدلال‌های کلامی هستند یا تنها به تقویت عواطف دینی می‌پردازند، اما در زیارت جامعه کبیره این دو عنصر به‌طرز ظریفی در هم تنیده شده‌اند.

برای مثال وقتی در فرازی از این زیارت می‌خوانیم: «بِمُوالاتِکُمْ عَلَّمَنَا اللَّهُ مَعالِمَ دینِنا» تنها یک جمله ساده نمی‌خوانیم، بلکه در واقع یک نظام معرفتی در این جمله نهفته است. از یک طرف این عبارت ناظر به جایگاه رفیع و راهبردی امامان در هدایت و تعلیم دین است. یعنی انسان بدون اتصال به ولایت اهل بیت، به درک صحیح از دین نمی‌رسد. این یک مضمون دقیق کلامی است.

اما از طرف دیگر همین جمله با تعبیر «بِمُوالاتِکُمْ» آغاز می‌شود، یعنی تعلیم و هدایت از مسیر محبت و پیوند قلبی با اهل بیت عبور می‌کند. این همان نسبت وجودی میان شیعه و امام است که نه فقط بر مبنای استدلال، بلکه بر پایه محبت، مودت و وابستگی معنوی هم شکل می‌گیرد.

بنابراین، این ساختار دوسویه در زیارت جامعه کبیره که در آن هم مفاهیم عقلی و نظری حضور دارد و هم مضامین لطیف عاطفی، باعث شده این زیارت نه فقط یک متن دعایی باشد، بلکه یک ابزار تربیتی عمیق، زنده و ماندگار شود.

بسیاری از شیعیان در طول قرن‌ها با همین زیارت جامعه کبیره هم معارف دین را آموخته‌اند و هم رابطه‌ای عاشقانه با امامان برقرار کرده‌اند. این وجه دوگانه، یعنی عقل و عشق در کنار هم، دقیقاً همان چیزی است که این زیارت را ماندگار و تأثیرگذار ساخته است، به طوری که حتی امروز هم می‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای فکری و روحی جامعه شیعه باشد.

تبیین جایگاه امامت

تبیین جایگاه امامت در زیارت جامعه کبیره یکی از نکات بسیار مهم است که بسیاری از علما به آن اشاره کرده‌اند. این جایگاه در بیان امام هادی (ع) چگونه تبیین شده و چه تفاوتی با روایات پیش از آن حضرت دارد؟

در جامعه کبیره، امامت نه فقط به عنوان یک مقام دینی، بلکه به عنوان واسطه فیض الهی در همه ابعاد هستی مطرح شده است. امام نه تنها عالم به ظاهر و باطن است، بلکه حجت خدا در آسمان و زمین است. این گستره از تعاریف، کم‌سابقه است.

در دوره ائمه پیشین هم این مضامین مطرح شده، اما زیارت جامعه کبیره آن‌ها را منسجم، مفصل و دقیق در کنار هم قرار داده و به نوعی جمع‌بندی نهایی دستگاه امامت در مکتب اهل بیت (ع) است.

با این توضیحات، این زیارت چه نقش یا تأثیری در آماده‌سازی جامعه شیعه برای ورود به عصر غیبت ایفا کرده است؟

بسیار کلیدی است. زیارت جامعه کبیره مفاهیمی مانند امام ناظر، واسطه رحمت، محور طهارت و اسوه هدایت را مطرح می‌کند. وقتی شیعه این مضامین را درونی کند، در دوران غیبت نیز احساس سرگردانی نمی‌کند. او امام را غایب از نظر ولی حاضر در معنا می‌بیند.

این درونی‌سازی اعتقاد، جامعه را از افتادن به ورطه انحرافات در دوره غیبت نجات داد. به همین دلیل می‌توان گفت این زیارت، نقش بنیادی در تثبیت نظام امامت در عصر غیبت داشته است.

کارکردهای معاصر این زیارت در نظام فکری و هویتی شیعه چیست؟

امروزه با موج گسترده رسانه‌ای و تبلیغاتی علیه امامت و تشیع مواجهیم. زیارت جامعه کبیره به‌عنوان یک مانیفست هویتی، راهبردی بی‌بدیل برای بازشناسی خود و تبیین جایگاه اهل بیت (ع) است. هر گاه جوان شیعی این زیارت را با تأمل بخواند، نه‌تنها ارتباط قلبی‌اش با اهل بیت مستحکم می‌شود، بلکه یک درک عمیق معرفتی نیز پیدا می‌کند.

در برنامه‌های آموزشی، فرهنگی، هیئتی و حتی رسانه‌ای، می‌توان از ساختار و محتوای این زیارت برای تقویت نظام فکری شیعه بهره گرفت.

به همین دلیل امام هادی (ع) را باید مهندس نظام اعتقادی شیعه در عصر اختناق نامید. آن حضرت با کمترین امکان حضور اجتماعی، بیشترین تأثیر را بر هویت شیعه گذاشتند. زیارت جامعه کبیره، نه فقط یک متن زیارتی بلکه یک تابلوی معرفتی جامع است که تصویر دقیق امامت را ترسیم می‌کند. نقش امام هادی (ع) در نهادینه‌سازی مفاهیمی چون عصمت، ولایت تکوینی، واسطه‌گری فیض و پیوند محبت و معرفت، نقش بی‌بدیلی است که در تاریخ تشیع نباید از آن غفلت شود.

انتهای پیام/