خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ندا سپاهی: کنار زاینده‌رود جایی که روزگاری مزارع کشاورزی را سیراب می‌کرد و زندگی می‌بخشید حالا سایه‌ای از تهدیدِ پنهان خزیده و شاهرگ حیات فلات مرکزی ایران را بیمار کرده است. آلاینده‌های نوپدید از آنتی‌بیوتیک‌ها و فتالات‌ها گرفته تا میکروپلاستیک‌ها و بیسفنول A در رگ‌های این رودخانه جاری‌اند.

این مواد شیمیایی و بیولوژیکی که در برابر تجزیه مقاومت می‌کنند، از فاضلاب‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی و پساب‌های بیمارستانی سرچشمه می‌گیرند و می‌توانند به طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها از جمله دیابت، اختلالات هورمونی و سرطان منجر شوند.

بررسی‌ها نشان داده دست‌کم ۲۵ روستا در بالادست رودخانه زاینده‌رود بدون تصفیه‌خانه فاضلاب، پساب خود را مستقیم به رودخانه می‌ریزند؛ جایی قبل از محل آبگیری تصفیه خانه آب بابا شیخعلی که نیاز آشامیدنی و بهداشت جمعیت ۵۸ شهر و ۳۸۰ روستای استان اصفهان را برطرف می‌کند.

زاینده‌رود در محاصره آلاینده‌های پنهان

در همین ارتباط، افشین ابراهیمی، مدیر گروه مهندسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: متأسفانه تصفیه‌خانه‌های ما از جمله تصفیه‌خانه باباشیخعلی در اصفهان برای حذف این آلاینده‌های نوپدید طراحی نشده‌اند. این تصفیه‌خانه‌ها عمدتاً برای حذف کدورت، مواد آلی و میکروارگانیسم‌های بیماری زا از نوع پاتوژن‌ها ساخته شده‌اند و توانایی حذف ترکیبات شیمیایی مقاوم مانند این آلاینده‌ها را ندارند. بسیاری از این مواد در برابر تجزیه میکروبی مقاوم هستند و در آب باقی می‌مانند.

دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در سال ۱۳۹۷- ۱۳۹۸ در پی انجام پروژه تحقیقاتی بر منابع آبی زیرزمینی و رودخانه زاینده رود به عنوان منبع اصلی تأمین آب شرب و بهداشت مردم اصفهان، نسبت به آلودگی این رودخانه به آلاینده‌های نوپدید از جمله آنتی بیوتیک ها هشدار داد.

بنا بر گزارش منتشر شده از سوی مرکز تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی اصفهان منشأ آلاینده‌های منابع آب، انسانی، دامی، صنعتی و شیلات است و بخش عمده‌ای از این آلاینده‌ها از طریق تصفیه خانه‌های فاضلاب، شیرابه‌های محل دفن پسماندها، رواناب‌های سطحی و ترکیبات مورد استفاده در بخش کشاورزی مانند کودها و دامپروری، فاضلاب‌ها و پساب‌های مراکز درمانی بیمارستانی و داروسازی‌ها وارد خاک و منابع آبی سطحی و زیرزمینی بالادست زاینده‌رود می‌شود و محیط زیست را آلوده می‌کند.

رد پای هورمون‌های مختل‌کننده در طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها

بر اساس این گزارش وجود آلاینده‌های نوپدید و آنتی‌بیوتیک‌ها در محیط و تجمع هورمون‌های مختل کننده سیستم غدد درون ریز در بدن گونه‌های آبی و خشکی روی سیستم‌های غدد درون ریز، عصبی، ایمنی و دیگر سیستم‌های بدن اثر منفی می‌گذارد، از سوی دیگر این ترکیبات به راحتی تجزیه نمی‌شوند و توسط بدن دفع شده و بارها وارد چرخه متابولیسم انسان و حیوان شده و عملکرد هورمون‌ها را مختل می‌کند. مهم‌ترین اثرات این ترکیبات اختلال در ارگان‌های تولید مثل و افزایش سرطان‌ها است.

ابراهیمی مدیر گروه مهندسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در این باره توضیح می‌دهد: ترکیبات مختل‌کننده غدد درون‌ریز (Endocrine Disrupting Compounds) موادی هستند که می‌توانند با تقلید از هورمون‌ها، تحریک یا مهار ترشح آن‌ها در عملکرد طبیعی بدن اختلال ایجاد کنند. این مواد از منابع مختلفی مانند فاضلاب‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی، شوینده‌ها، سموم کشاورزی، آنتی‌بیوتیک‌ها، لوازم آرایشی، ظروف تفلون، لباس‌های ضدآب یا ضدحریق و حتی رادیوداروها وارد آب می‌شوند.

وی تصریح می‌کند: این ترکیبات می‌توانند اثرات گسترده‌ای از جمله بلوغ زودرس، دیابت، سندرم متابولیک، چاقی، بیش‌فعالی، بیماری‌های گوارشی، عفونی و حتی سرطان ایجاد کنند.

مدیر گروه مهندسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی اصفهان می‌افزاید: در بالادست زاینده‌رود، تخلیه فاضلاب و زباله نقش مهمی در این آلودگی دارد. تحقیقات ما در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان عمدتاً در محدوده شهر اصفهان و بخش‌هایی از حوضه زاینده‌رود انجام شده اما این مشکل محدود به یک منطقه خاص نیست و در کلِ حوضه زاینده‌رود و حتی در سطح جهانی دیده می‌شود.

ناکارآمدی تصفیه‌خانه‌ها در برابر آلاینده‌های نوظهور

به گزارش مهر، مطالعات جهانی این تهدید را تأیید می‌کنند. پژوهشی بین‌المللی نشان داده که ۶۵ درصد رودخانه‌های جهان به آنتی‌بیوتیک‌ها آلوده‌اند و در ۷۲ کشور، منابع آبی حاوی غلظت‌های خطرناکی از این مواد هستند. در ایران، دانشگاه ملایر در بررسی رودخانه کرج وضعیت نگران‌کننده‌ای از وجود آلاینده‌های نوپدید و آنتی‌بیوتیکی گزارش کرده است.

اما منابع آلاینده‌های نوپدید در زاینده‌رود متنوع‌اند. ابراهیمی به رادیوداروها، مانند ید -۱۳۱ که در درمان سرطان استفاده می‌شود، اشاره کرده و می‌گوید: این مواد باید ۹۰ روز در راکتورها نگهداری شوند تا تشعشعشان کاهش یابد، اما اغلب این استانداردها رعایت نمی‌شود و وارد فاضلاب می‌شوند.

وی با اشاره به خطر میکروپلاستیک‌ها و نانوپلاستیک‌ها در منابع آبی، می‌افزاید: این ذرات در مغز، کبد و سلول‌های بدن تجمع می‌یابند و می‌توانند سلامت را به خطر بیندازند. اما تصفیه‌خانه‌های ما تجهیزات لازم برای حذف آن‌ها را ندارند.

تضاد دیدگاه‌ها

مدیرگروه مهندسی بهداشت محیط دانشگاه علوم‌پزشکی اصفهان تأکید می‌کند: استانداردهای تصفیه‌خانه‌های کنونی ما برای آلاینده‌های متعارف تنظیم شده‌اند و آلاینده‌های نوپدید را پوشش نمی‌دهند اما در مقابل فهیمه امیری، مدیر مرکز پایش و نظارت بر کیفیت آب شرکت آب و فاضلاب اصفهان، دیدگاه متفاوتی دارد.

وی به خبرنگار مهر می‌گوید: تصفیه‌خانه باباشیخ‌علی یکی از پیشرفته‌ترین مراکز کشور است و با سامانه ازن‌زنی و فرآیندهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی، قادر به حذف کامل آلاینده‌های میکروبی، آلی و تری‌هالومتان‌هاست.

امیری تأکید می‌کند: خروجی آب این تصفیه‌خانه با استانداردهای ملی ۱۰۵۳ و ۱۰۱۱ همخوانی دارد و تاکنون هیچ آلاینده نوپدیدی در آب شناسایی نشده است.

مدیر مرکز پایش و نظارت بر کیفیت آب شرکت آب و فاضلاب اصفهان با اشاره به پایش روزانه توسط ۴۶ آزمایشگاه تخصصی، می‌افزاید: ما از منابع، مخازن و شبکه‌های آب شهری و روستایی نمونه‌برداری می‌کنیم و کیفیت آب را تضمین می‌کنیم.

امیری احتمال ورود زهاب کشاورزی و روان‌آب‌های روستایی به زاینده‌رود را می‌پذیرد اما می‌گوید پایش این آلاینده‌ها وظیفه شرکت آب منطقه‌ای و اداره محیط زیست است. وی به بومی‌سازی روش‌های حذف آلاینده‌ها اشاره کرده و می‌گوید: هرچند روش‌های تکمیلی مانند کربن فعال هزینه‌برند اما هیچ محدودیتی برای حذف آلاینده‌ها وجود ندارد.

نیاز به تکمیل و بروزرسانی تأسیسات تصفیه‌خانه‌ها

منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان نیز نبود جریان دائمی آب در زاینده‌رود را عاملی تشدیدکننده برای آلودگی آن می‌داند و می‌گوید: پساب‌های خاکستری ناشی از فعالیت‌های صنعتی و خانگی و کشاورزی در بالادست به رودخانه زاینده‌رود سرریز می‌شود و این‌ها نیاز به تصفیه ثانویه دارد.

مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان تصریح می‌کند: وزارت نیرو و شرکت آب و فاضلاب باید با همکاری محیط زیست، شبکه فاضلاب شهرها و روستاها را تکمیل کنند تا پساب‌ها وارد منابع آبی نشود. این اقدامات باید در بالادست، به‌ویژه در استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری، انجام شود.

سیستم‌های تصفیه آب و فاضلاب کشور به ویژه در اصفهان که یکی از قدیمی‌تدین شبکه‌های تصفیه فاضلاب را دارد برای حذف کدورت، مواد آلی و میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا از نوع پاتوژن‌ها طراحی شده‌اند، نه برای آلاینده‌های نوپدید. ابراهیمی مدیر گروه مهندسی بهداشت محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی اصفهان توضیح می‌دهد: این سیستم‌ها بیش از ۵۰ سال قدمت دارند و هرچند تلاش‌هایی برای به‌روزرسانی آن‌ها انجام شده اما کافی نیست. نیاز به بازنگری اساسی و افزودن فرآیندهای جدید به تصفیه‌خانه‌ها داریم.

به گفته وی، فناوری‌های نوین مانند فیلتراسیون پیشرفته، اکسیداسیون پیشرفته یا استفاده از کربن فعال می‌توانند در حذف این آلاینده‌ها مؤثر باشند، اما پیاده‌سازی آن‌ها هزینه‌بر است.

تفاوت دیدگاه علوم پزشکی و آبفای اصفهان، شکافی میان یافته‌های علمی و ادعاهای رسمی را نشان می‌دهد علوم پزشکی از وجود آلاینده‌های نوپدید و ناتوانی سیستم‌های تصفیه هشدار می‌دهد در حالی که آبفا اصرار دارد آب شرب ایمن است. ابراهیمی می‌گوید: شرکت‌های مسئول می‌گویند خروجی آب استاندارد است اما این استانداردها برای آلاینده‌های نوپدید تعریف نشده‌اند.

رگ حیات فلات مرکزی ایران منتظر ناجی

وی خواستار افزایش آگاهی عمومی و فشار اجتماعی برای بهبود مدیریت این آلاینده‌ها شده و تاکید می‌کند: آلودگی آب با آلاینده‌های نوپدید یک چالش جهانی است که نیازمند همکاری بین دولت، صنعت و جامعه است. باید مصرف مواد شیمیایی مضر را کاهش دهیم، سیستم‌های تصفیه را به‌روزرسانی کنیم و نظارت دقیق‌تری بر منابع آلودگی داشته باشیم.

مدیر گروه بهداشت محیط دانشگاه علوم‌پزشکی اصفهان خاطرنشان می‌کند: سلامت انسان و محیط زیست در گرو این اقدامات است. دولت باید نظارت دقیق‌تری بر منابع آلودگی اعمال کرده و سیستم‌های تصفیه آب را به‌روزرسانی کند. صنعت باید مصرف مواد شیمیایی مضر را کاهش دهد و روش‌های تولید پایدار را در پیش گیرد.

لازم است مردم در مصرف محصولات شیمیایی دقت بیشتری کرده و از تخلیه این مواد در محیط جلوگیری کنند. این اقدامات مشترک برای کاهش تهدیدات آلاینده‌های نوپدید حیاتی است.

آلاینده‌های نوپدید مانند مواد شیمیایی مقاوم از پلاستیک‌ها، بسته‌بندی‌ها و سایر محصولات روزمره از جمله در غذا، نوشیدنی‌ها و ظروف مرتبط مثل ظروف پلاستیکی یا بطری‌ها به زندگی ما نفوذ کردند. این آلاینده‌ها به دلیل ماهیت مقاومشان به‌راحتی توسط سیستم‌های تصفیه حذف نمی‌شوند و می‌توانند در محصولاتی مثل آب بطری شده که در بطری‌های پلاستیکی عرضه می‌شوند، وجود داشته باشند.

ابراهیمی هشدار می‌دهد: حتی آب بطری‌شده، برخلاف تصور، ممکن است حاوی میکروپلاستیک‌ها باشد. نگهداری بطری‌ها در آفتاب یا ضربه خوردن، مواد شیمیایی را آزاد می‌کند.

به گزارش مهر، زاینده‌رود که روزی زندگی می‌بخشید حالا در چنگال آلاینده‌های نوپدید گرفتار شده است. برای نجات زاینده‌رود که تأمین کننده آب شرب و بهداشت میلیون‌ها انسان در قلب فلات مرکزی است، نیاز به بازسازی تصفیه‌خانه‌ها، استانداردهای جدید و همکاری دولت، صنعت و مردم است.