خبرگزاری تسنیم - بیش از دو دهه از جایگزینی گاز طبیعی فشرده (CNG) به‌جای بخشی از مصرف سوخت بنزین و گازوئیل در حوزه حمل‌ونقل کشور می‌گذرد. در طول این مدت، CNG توانسته تا حدود 23 درصد از سهم سوخت خودروهای سبک را به خود اختصاص دهد به‌طوری‌که ضمن رعایت مسائل زیست‌محیطی و کاهش آلایندهای هوا کمک به تأمین انرژی به‌ویژه در بزنگاه‌های کمبود سوخت کشور باشد. به‌منظور اجرای موفق به‌کارگیری و جایگزینی گاز طبیعی فشرده به‌جای سوخت‌های بنزین و گازوئیل در ناوگان حمل‌ونقل کشور هم‌زمان با طرح احداث و توسعه جایگاه‌های عرضه گاز طبیعی فشرده، سه استراتژی کوتاه‌مدت (تبدیل کارگاهی خودروهای بنزینی به دوگانه‌سوز)، میان‌مدت (تولید کارخانه‌ای خودروهای دوگانه‌سوز) و بلندمدت (تولید کارخانه‌ای خودروهای موتور پایه گازسوز و اصلاح محل ذخیره گاز) در نظر گرفته شد. دولت در دهه 1380 با تصویب، تخصیص و تأمین بودجه‌ای بالغ‌بر 3 میلیارد دلار در بخش احداث ایستگاه‌های سوخت‌رسانی CNG، حمایت از تولید کارخانه‌ای و تبدیل کارگاهی خودروهای دوگانه‌سوز، حمایت از احداث و راه‌اندازی کارخانه‌های تولید مخازن، کیت و تجهیزات ایستگاه CNG تا سال 1388 با راه‌اندازی 1200 باب ایستگاه CNG و تبدیل 501 هزار دستگاه خودرو بنزینی به دوگانه‌سوز (بنزین+CNG) توانست معادل 7/3 میلیارد دلار به صرفه‌جویی ارزی ناشی از کاهش واردات بنزین دست یابد. به عبارتی کمتر از 8 سال سرمایه‌گذاری انجام داده را مستهلک نموده است.

وضعیت صنعت CNG

امروز پس از گذشت 20 سال تلاش‌های صورت گرفته در حوزه توسعه صنعت CNG با انتقال تکنولوژی و بومی‌سازی کلیه تجهیزات مرتبط از ساخت انواع مخازن تحت‌فشار و کیت‌های خودرو دوگانه‌سوز تا کمپرسورهای فشرده‌سازی گاز طبیعی ایستگاه‌های سوخت CNG زنجیره تأمین در این صنعت در داخل کشور تکمیل‌شده است و بسیاری از مشکلات نظیر تأمین مواد اولیه ساخت قطعات افت توان و پیمایش خودروهای گازسوز مرتفع شده است برای درک بهتر موضوع می‌توان فهرستی مختصر از این وضعیت را به‌صورت زیر بیان نمود:

خودروهای دوگانه‌سوز

ایجاد کارگاه‌های تبدیل خودرو بنزینی به دوگانه‌سوز و زیرساخت و راه‌اندازی خط تولید خودرو دوگانه‌سوز در شرکت‌های بزرگ خودروساز داخلی، ساخت موتورهای پایه گازسوز که موجب شد تا ضمن خروج خودروهای گاز مایع‌سوز (LPG) ناایمن و یارانه پذیر از سبد سوخت خودروها، خط تولید پیکان سواری از سال 1384 نیز متوقف گردد، به‌طوری‌که امروز شاهد تبدیل کارگاهی بیش از یک‌میلیون و دویست هزار دستگاه و تولید کارخانه‌ای بیش از سه میلیون دویست هزار دستگاه خودرو دوگانه‌سوز در کشور هستیم.

ایستگاه‌های سوخت CNG

تأمین تجهیزات، احداث و راه‌اندازی 2347 باب ایستگاه سوخت‌رسانی CNG (معادل 2567 تجهیزات فشرده‌سازی) فعال در کشور موجب شده تا به ازای هر 1800 دستگاه خودرو دوگانه‌سوز یک ایستگاه سوخت‌گیری در کشور وجود داشته باشد. این وضعیت در مقایسه با نسبت پمپ‌بنزین به تعداد خودرو بنزینی موقعیت (دسترسی) به‌مراتب بهتر را دارا می‌باشد.

عرضه گاز طبیعی فشرده

طرح ملی CNG ازجمله پروژه‌های بسیار موفق تأمین انرژی و مصرف بهینه سوخت در حوزه حمل‌ونقل است به‌طوری‌که توانسته از سال 1383 تا ابتدای سال 1404 حدود 110 میلیارد مترمکعب CNG سوخت به سیستم حمل‌ونقل ارائه نماید. به‌عبارت‌دیگر مانع از واردات 110 میلیارد لیتر بنزین به کشور شده است.

تولید تجهیزات CNG

احداث و راه‌اندازی شش کارخانه تولید کمپرسور و تجهیزات ایستگاه سوخت‌رسانی CNG و تأسیس بیش از ده شرکت معتبر خدمات پس از فروش از برندهای معتبر جایگاه CNG، راه‌اندازی و فعالیت بیش از ده کارخانه تولید انواع مخازن تحت‌فشار ویژه CNG از روش‌های مختلف و راه‌اندازی بیش از شش کارخانه و شرکت تولید انواع کیت گازسوز خودروها که نیاز کلیه تجهیزات مرتبط با این صنعت در داخل کشور را تأمین می‌کنند.

استاندارد و اشتغال‌زایی

تدوین و بازنگری ده‎‌ها استاندارد مربوط با صنعت CNG و فعالیت بیش از 1400 باب مراکز تبدیل کارگاهی خودرو و خدمات پس از فروش در سراسر کشور. آموزش‌های تئوری و عملی نصب تجهیزات گازسوز روی خودروها، اپراتوری و تکنسین فنی جایگاه‌های CNG در مراکز آموزش فنی حرفه‌ای سراسر کشور موجب اشتغال‌زایی بیش از 36000 نفر به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در این صنعت شده است.

سهم CNG نسبت به بنزین در بخش حمل‌ونقل کشور

بررسی هشت سال اخیر مصرف سوخت بین بنزین و CNG وضعیت متلاطمی را نشان می‌دهد. مصرف CNG از سال 1396 تا 1398 روند نزولی داشته است. اجرای سهمیه‌بندی بنزین در آبان ماه 1398 موجب افزایش تقاضای CNG شده و مطابق نمودار زیر سهم 18.82%  CNG به 22.52%  در سال 1399 رسیده است. در ادامه شاهد روند نزولی سهم CNG نسبت به بنزین تا سال 1403 هستیم به‌طوری‌که سهم CNG در سبد با 9 درصد کاهش به 13.24%  رسیده است.

روند تولید خودرو دوگانه‌سوز و مصرف CNG در کشور

در بخش تولید خودرو دوگانه‌سوز علیرغم سیاست‌های تولید انواع خودروها در سند تأمین انرژی بخش حمل‌ونقل کشور و اجرای مصوبه "حمایت از تولید و تبدیل کارخانه‌ای و کارگاهی یک‌میلیون و چهارصد و شصت‌وچهار هزار دستگاه خودرو تاکسی، ون (تاکسی)، وانت و مسافربر شخصی بنزینی به CNG سوز" از سال 1398 روند تولید کارخانه‌ای و تبدیل کارگاهی خودرو دوگانه‌سوز با یک شیب تقریباً ثابت در حال افزایش است، به‌طوری‌که از سال 1396 تا 1403 حدود 607 هزار دستگاه خودرو دوگانه‌سوز به سیستم حمل‌ونقل کشور اضافه‌شده است، در مقابل آمار مصرف CNG روند متلاطمی از خود نشان می‌دهد به‌طوری‌که از سال 1396 تا 1398 روندی تقریباً ثابت و در ادامه با اعمال سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین ابتدا تا سال 1401 روند افزایشی و طی دو سال اخیر به‌یک‌باره مصرف کاهش ناگهانی داشته و از مقدار مصرف 8 سال گذشته هم پایین‌تر آمده است.

سند تأمین انرژی بخش حمل‌ونقل کشور تا افق 1420

سند تأمین انرژی بخش حمل‌ونقل کشور در تاریخ 21 مهرماه 1399 از سوی شورای عالی انرژی کشور مصوب و ابلاغ گردیده است. هدف اصلی این سند که با تأکید بر کارایی و بهینه‌سازی مصرف سوخت ایجادشده، تأمین امنیت انرژی در بخش حمل‌ونقل داخلی تا افق 1420 است. بر این اساس سیاست‌های نحوه استفاده از CNG به‌عنوان سوخت بخش حمل‌ونقل عمومی به شرح ذیل بیان‌شده است:

1. CNG به‌عنوان سوخت پاک، در دسترس و اقتصادی کشور، در حمل‌ونقل عمومی در نظر گرفته می‌شود و تا حد امکان باید جایگزین بنزین و نفت گاز شود.
2. الزام به استفاده از CNG به‌عنوان سوخت اصلی خودروهای سبک عمومی و ناوگان مسافر شهری (اتوبوس و مینی‌بوس) و تشویق سایر خودروهای شخصی به استفاده از این نوع سوخت.
3. ارائه مشوق‌های مالی و تسهیلات بانکی ارزان‌قیمت حسب مورد به مالکان وانت‌ها و خودروهای سواری عمومی (مانند تاکسی‌ها و سامانه‌های تاکسی اینترنتی) برای تبدیل سوخت این خودروها به CNG
4. با توجه به مشکل بودن استفاده از CNG در خودروهای نیمه سنگین (اتوبوس و کامیونت) که خارج از شهرها تردد می‌کنند، اولویت در مصرف CNG برای اتوبوس‌ها و مینی‌بوس‌های درون‌شهری قرار می‌گیرد.
5. مزیت رقابتی قیمتی سوخت CNG برای تشویق استفاده‌کنندگان این نوع سوخت نسبت به سایر سوخت‌ها (بنزین) حفظ شود.
6. توسعه متناسب جایگاه‌های عرضه سوخت CNG با تعداد خودروهای این ناوگان و استفاده از جایگاه‌های سیار نواحی فاقد توجیه اقتصادی احداث جایگاه‌های جدید.
7. تأمین سوخت CNG در بخش راه‌آهن در صورت برتری اقتصادی این نوع سوخت به سوخت LNG انجام پذیرد.
8. حمایت از تولید خودروهای پایه گازسوز سبک و سنگین (اتوبوس) از طریق توسعه فناوری موتور و پلتفرم صورت پذیرد.

در بخش سیاست‌های نحوه استفاده از گاز مایع (LPG) برای سوخت خودروها به‌صراحت بیان‌شده است که؛ عرضه گاز مایع (LPG) صرفاً برای مصارف عمدتاً پُخت‌وپَز خانوارهایی که به شبکه گاز طبیعی دسترسی ندارند انجام می‌شود، لذا این سوخت در سبد آتی سوخت خودروها در کشور سهمی ندارند.

در بخش سیاست‌های تولید انواع خودروهای سبک و نیمه سنگین شرایط به این صورت بیان‌شده است.

1. الزام به تولید حداقل 50% خودروهای شخصی/سواری ساخت داخل باقابلیت فنی CNG سوز شدن و اعمال مشوق‌های لازم برای خریداران در راستای استفاده از خودروهای گازسوز.
2. الزام به تولید کلیه خودروهای سواری برای مصارف عمومی با سوخت CNG/ برقی از طریق الزام خودروسازان به نصب کیت گازسوز / برقی در این خودروها.
3. الزام به اختصاص حداقل 30 درصد تولیدات خودروسازان داخلی به خودروهای دوگانه‌سوز تا افق 1420.

بررسی اجرای سند تأمین انرژی بخش حمل‌ونقل کشور

بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده وضعیت اجرای این سند از زمان تصویب تاکنون به شرح ذیل می‌باشد:

• تبدیل کارگاهی حدود 300 هزار دستگاه خودرو بنزینی به دوگانه‌سوز.
• تولید کارخانه‌ای حدود 280 هزار دستگاه خودرو دوگانه‌سوز.
• در بخش خودروهای سنگین هیچ اتوبوس و یا مینی‌بوس گازسوز به ناوگان اضافه نشده است.
• تبدیل رایگان خودروها فقط با کاربری‌های تاکسی، وانت‌بار و تاکسی‌های اینترنتی در بخش تبدیل کارگاهی صورت گرفته است.
• تعداد 60 ایستگاه CNG احداث و بهره‌برداری شده است
• با توجه به عدم‌تغییر نرخ سوخت‌ها، اختلاف قیمت بین سوخت CNG با سایر سوخت‌ها (بنزین) حفظ‌شده است ولی به علت افزایش قیمت سالیانه همه اقلام و کالاها، مزیت رقابتی قیمتی برای تشویق استفاده‌کنندگان سوخت CNG بسیار کمرنگ شده و مالکان تمایلی به مصرف CNG از خود نشان نمی‌دهند.

تحلیل و نتیجه‌گیری

امروزه ناترازی‌های انرژی خصوصاً در حوزه سوخت وسایل نقلیه بیش از هر زمان مطرح است. هم‌زمان با افزایش قیمت بنزین در سال 1398 دولت با تصویب و اجرای مصوبات شورای عالی اقتصاد با اضافه نمودن خودرو دوگانه‌سوز به ناوگان حمل‌ونقل سعی داشت تمایل مصرف گاز طبیعی در خودروها را افزایش دهد تا به عبارتی مصرف بنزین کاهش یابد. باید توجه نمود که صرفه‌جویی در مصرف سوخت بنزین صرفاً با گازسوز کردن خودرو رخ نمی‌دهد. عوامل مختلفی وجود دارد که می‌بایست پیش‌نیاز این اهداف قرار گیرند. سیاست‌های قیمت‌گذاری (تخصیص یارانه) سوخت و سهمیه‌بندی بنزین خودروها همواره تأثیر مستقیم در نقش سهم CNG در مصرف سوخت داشته است. ثابت نگه‌داشتن قیمت بنزین بیش از پنج سال (درحالی‌که همه کالاها حتی قیمت نان که هرسال افزایش میابد) ضمن تحمیل نمودن بار یارانه تخصیصی سوخت بنزین به دولت، کاهش تمایل مصرف CNG را به دنبال داشته و این پدیده (علیرغم پرداخت کارمزد فروش جایگاه‌های CNG) موجب فروش پایین سوخت CNG و عدم توجیه اقتصادی جایگاه‌های CNG شده تا آنجایی که منجر به نارضایتی مالکان و بهره‌برداران جایگاه‌های CNG با توجه به افزایش هزینه‌های جاری جایگاه های سوخت شده است.

اگرچه فرآیند مطالعات اولیه و شروع طرح ملی CNG از سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت (زیرمجموعه شرکت ملی نفت ایران) کلید خورد و زیرساخت‌های بنیادی و پایدار برنامه‌ریزی‌شده نیز اجرا گردید و تصویب سند تأمین انرژی ‌بخش حمل‌ونقل کشور تا افق 1420 مانند چراغ راهی در مسیر توسعه استفاده از گاز طبیعی در حوزه حمل‌ونقل کشور تهیه‌شده است. ولی عدم حکمرانی مشخص و پیگیری موضوعات مندرج در آن توسط مرجع مشخص، موجب شده تا ضمن نابسامانی در حوزه مدیریت سوخت، صنعت CNG را نیز دچار بحران نماید. در این میان کم‌توجهی برخی از دستگاه‌ها و شرکت‌ها به تعهدات و وظایف تعین شده در مصوبه مذکور مانند عدم انجام تعهدات خودروسازان داخلی مبنی بر تخصیص 30 درصد از تولیدات به خودروهای دوگانه‌سوز (در مقابل عدم توجه به حذف تعرفه واردات خودروهای دوگانه‌سوز و واردات بی‌رویه خودروهای فقط بنزین‌سوز)، فقدان مشوق‌هایی نظیر تخفیفات مالیاتی، مجوز ورود به طرح ترافیک و همچنین عدم استفاده از CNG به‌عنوان سوخت اصلی اتوبوس و مینی‌بوس ناوگان مسافر شهری (درحالی‌که تمام اتوبوس‌های گازسوز کشور فرسوده و از رده خارج‌شده‌اند) بر چالش‌های این صنعت افزوده است. در کنار این موضوعات تلاش‌های گروهی برای ورود مجدد گاز مایع (LPG) به سبد سوخت خودروها برخلاف مصوبه سند تأمین انرژی، سوء مدیریت کلان کشور در این حوزه را به‌وضوح نشان می‌دهد. درمجموع CNG علیرغم افتخارات بسیار بزرگ در بهینه‌سازی مصرف سوخت، کاهش روند آلودگی زیست‌محیطی و مصرف بنزین در کشور، اینک "زنگ خطر حذف تدریجی صنعت CNG" بیش از هر زمان به گوش می‌رسد و در صورت عدم توجه حاکمیت به این مهم خسارات جبران‌ناپذیری به کشور وارد خواهد شد.

* دکتر سید جمال‌الدین رضوی نسب؛ پژوهشگر،کارشناس انرژی و مؤلف کتاب صنعت CNG در ایران

انتهای پیام/