خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - فاطمه سعادتیان نیک: عید سعید قربان، بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین عید مسلمانان، یادآور اوج بندگی، ایثار و تسلیم در برابر اراده الهی است. این روز در فرهنگ اسلامی و به‌ویژه در آموزه‌های اهل‌بیت (ع)، جایگاهی بی‌بدیل دارد. امام رضا (ع) به عنوان هشتمین امام شیعیان، در سخنان خود بارها به فضیلت، فلسفه و ابعاد اخلاقی و اجتماعی عید قربان پرداخته‌اند. کارشناسان حوزه دین، تاریخ و جامعه‌شناسی معتقدند که بازخوانی آموزه‌های امام رضا (ع) درباره عید قربان می‌تواند راهگشای جامعه امروز برای فهم عمیق‌تر معنویت، ایثار و همبستگی اجتماعی باشد.

فلسفه عید قربان در کلام امام رضا (ع)

حجت‌الاسلام جواد افشاری، پژوهشگر حوزه حدیث و استاد دانشگاه، در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به جایگاه رفیع عید قربان در آموزه‌های رضوی اظهار کرد: در فرهنگ شیعه، عید قربان فقط یک مناسبت عبادی یا آئینی نیست. امام رضا (ع) در روایات متعددی بر این نکته تأکید دارند که عید قربان، روز بندگی خالصانه و پاک کردن دل از تعلقات دنیوی است. ایشان فرموده‌اند: «هُوَ یَوْمٌ یُرْفَعُ فِیهِ الْعَمَلُ إِلَی اللَّهِ وَ یُسْتَجَابُ فِیهِ الدُّعَاءُ وَ یُغْفَرُ فِیهِ الذُّنُوبُ الْعِظَامُ.» یعنی: این روزی است که اعمال به سوی خدا بالا می‌رود، دعاها مستجاب می‌شود و گناهان بزرگ آمرزیده می‌گردد.

پژوهشگر حوزه حدیث و استاد دانشگاه افزود: امام رضا (ع) در سخنان خود همواره بر دو محور تأکید می‌کنند: اول، ارتباط عمیق قلبی با خداوند و دوم، توجه به نیازمندان و ضعیفان. ایشان قربانی کردن را نه فقط به عنوان یک عمل نمادین، بلکه به عنوان تمرین ایثار، گذشت و همدلی با دیگران معرفی می‌کنند.

وی تصریح کرد: در روایتی از امام رضا (ع) آمده است: «إِنَّمَا جُعِلَ الْأَضْحَی لِیَشْکُرُوا اللَّهَ عَلَی مَا رَزَقَهُمْ وَ یُقَسِّمُوا بَیْنَ الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ.» یعنی فلسفه قربانی در عید قربان، شکرگزاری و تقسیم نعمت‌ها میان نیازمندان است. این نگاه، عید قربان را به یک حرکت اجتماعی و انسانی بدل می‌کند، نه صرفاً یک عبادت فردی.

افشاری گفت: امام رضا (ع) همچنین قربانی کردن را نشانه‌ای از آمادگی برای فداکاری در راه خدا و بریدن از وابستگی‌های مادی دانستند. ایشان تأکید می‌کنند که مؤمن باید هر سال با یادآوری سیره حضرت ابراهیم (ع)، دل خود را از غیر خدا پاک کند و برای خدمت به بندگان خدا آماده باشد.

عید قربان؛ فرصتی برای تطهیر دل و جامعه
پژوهشگر حوزه حدیث و استاد دانشگاه با اشاره به ابعاد اخلاقی و اجتماعی عید قربان در آموزه‌های امام رضا (ع) گفت: در سخنان امام، عید قربان روز تطهیر است. امام رضا (ع) می‌فرمایند: «یَوْمُ الْأَضْحَی یَوْمُ الطَّهَارَةِ وَ الْعَفْوِ وَ الْعَطَاءِ.» روزی که باید دل‌ها را از کینه، حسد و دشمنی پاک کرد و با گذشت و بخشش، جامعه را به سوی همدلی و وحدت سوق داد.

وی افزود: امام رضا (ع) در سیره عملی خود نیز این آموزه‌ها را نشان می‌دادند. نقل است که ایشان در روز عید قربان، بهترین لباس‌های خود را می‌پوشیدند، با مردم خوش‌رویی می‌کردند و بخش زیادی از گوشت قربانی را به فقرا و یتیمان اختصاص می‌دادند. ایشان می‌فرمودند: «اَلصَّدَقَةُ فِی هَذَا الْیَوْمِ أَفْضَلُ مِنْ غَیْرِهِ.» یعنی: صدقه در این روز، از هر روز دیگری برتر است.

افشاری تأکید کرد: اگر امروز جامعه ما با مشکلات اخلاقی و شکاف‌های اجتماعی روبه‌روست، بازگشت به آموزه‌های رضوی درباره عید قربان می‌تواند گره‌گشا باشد. عید قربان، روزی است برای بازسازی روابط انسانی، زدودن کینه‌ها و تمرین بخشش و ایثار.

پژوهشگر حوزه حدیث و استاد دانشگاه گفت: پیام امام رضا (ع) برای روز قربان، فراتر از مناسک ظاهری است؛ این روز، دعوتی است به بازسازی اخلاقی و اجتماعی جامعه، به‌ویژه در شرایطی که نیاز به همبستگی و فداکاری بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.

قربانی؛ نماد رهایی از وابستگی‌ها

در این گزارش همچنین محبوبه صفاری، استاد حوزه تاریخ اسلام، در گفتگو با خبرنگار مهر با رویکردی تاریخی به فلسفه قربانی از منظر امام رضا (ع) پرداخت و اظهار کرد: عید قربان، یادآور بزرگ‌ترین امتحان انسانی است؛ آزمونی که حضرت ابراهیم (ع) با موفقیت پشت سر گذاشت و فرزند خویش را در مسیر فرمان الهی آماده قربانی کردن شد. امام رضا (ع) با بازخوانی این واقعه، بر رهایی انسان از وابستگی‌های مادی و عاطفی تأکید می‌کنند.

استاد حوزه تاریخ اسلام گفت: در منابع تاریخی و روایی آمده است که امام رضا (ع) قربانی را تمرین بندگی و تسلیم مطلق در برابر اراده خداوند می‌دانستند. ایشان بر این باور بودند که بزرگ‌ترین مانع در راه کمال و سعادت انسان، وابستگی‌های دنیوی است. عید قربان، فرصتی برای بریدن از این وابستگی‌ها و آزمودن میزان ایمان و خلوص انسان است.

وی افزود: امام رضا (ع) در روایتی می‌فرمایند: «علیکم بالتضحیة، فإنها سنة إبراهیم و سنة محمد (ص) و علامة علی التسلیم لله.» یعنی: بر شماست که قربانی کنید، چرا که این سنت ابراهیم و پیامبر اسلام (ص) و نشانه تسلیم در برابر خداوند است. این سخن امام، نشان می‌دهد که فلسفه عید قربان، تنها در ذبح حیوان خلاصه نمی‌شود، بلکه در آمادگی برای فداکاری، تسلیم و اخلاص نهفته است.

صفاری خاطرنشان کرد: امام رضا (ع) بر پیوند میان عید قربان و پالایش دل‌ها تأکید ویژه داشتند. ایشان می‌فرمودند که مؤمن باید با هر قربانی، بخشی از تعلقات دنیوی و خودخواهی‌هایش را نیز قربانی کند و دل را برای پذیرش نور الهی آماده سازد.

این پژوهشگر تاریخ اسلام ادامه داد: در سیره اهل‌بیت (ع)، عید قربان همواره فرصتی برای آموزش معنویت عملی و اجتماعی به پیروان بوده است. امام رضا (ع) به شاگردان خود توصیه می‌کردند که در این روز، نه‌تنها برای خود، بلکه برای دیگران نیز دعا کنند و از خداوند طلب خیر و برکت برای همه بندگان نمایند.

وی گفت: امام رضا (ع) در عید قربان، پیروان خود را به حضور فعال در کنار نیازمندان، حمایت از یتیمان و دلجویی از دل‌شکستگان دعوت می‌کردند و تأکید داشتند که قربانی بدون توجه به مسائل اجتماعی و انسانی، از معنا و اثرگذاری فاصله می‌گیرد.

صفاری افزود: اگر جامعه امروز بتواند پیام‌های چندلایه عید قربان در نگاه امام رضا (ع) را احیا کند، می‌توان امیدوار بود که بسیاری از بحران‌های اخلاقی، فردگرایی افراطی و شکاف‌های اجتماعی برطرف شود و معنویت و همدلی جایگزین آن گردد.

عید قربان؛ کانون همبستگی اجتماعی

محمدرضا اکبری، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، با رویکردی اجتماعی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: عید قربان در آموزه‌های امام رضا (ع)، فقط یک مناسبت مذهبی نیست، بلکه فرصتی برای بازسازی سرمایه اجتماعی و تحکیم پیوندهای انسانی است. ایشان قربانی و توزیع آن را بستری برای تقویت اعتماد، همدلی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی می‌دانستند.

جامعه‌شناس و استاد دانشگاه افزود: امام رضا (ع) همواره بر اهمیت بخشش، تعاون و مشارکت جمعی تأکید داشتند. در روایتی از ایشان آمده است: «مَا عَمِلَ أَحَدٌ یَوْمَ الْأَضْحَی عَمَلًا أَفْضَلَ مِنْ إِفْرَاحِ قَلْبِ مُؤْمِنٍ.» یعنی: هیچ کاری در روز قربان برتر از شاد کردن دل یک مؤمن نیست. این نگاه، عید قربان را به کانون همبستگی و نشاط جمعی تبدیل می‌کند.

وی تصریح کرد: در جامعه امروز که با بحران‌هایی چون بی‌اعتمادی، انزوا و فردگرایی روبه‌روست، بازگشت به سنت‌های اجتماعی عید قربان می‌تواند بستر مناسبی برای بازسازی روابط انسانی باشد. تقسیم گوشت قربانی میان همسایگان، فقرا و حتی غیرمسلمانان، جلوه‌ای عملی از آموزه‌های رضوی درباره همدلی و نوع‌دوستی است.

اکبری گفت: امام رضا (ع) به شاگردان خود می‌آموختند که عید قربان، فقط جشن فردی یا خانوادگی نیست، بلکه باید بهانه‌ای برای مشارکت جمعی و زدودن فاصله‌های طبقاتی باشد. ایشان تأکید داشتند که در این روز، هیچ مؤمنی نباید تنها یا بی‌نصیب باشد.

جامعه‌شناس و استاد دانشگاه ادامه داد: در آداب عید قربان بر دید و بازدید، صله رحم، عیادت بیماران، دلجویی از محرومان و حتی بخشش خطاکاران سفارش شده است. این نکات نشان می‌دهد که عید قربان، روز بازسازی سرمایه اجتماعی است و اگر آموزه‌های امام رضا (ع) به‌درستی پیاده شود، می‌تواند جامعه‌ای همدل و مقاوم در برابر بحران‌ها بسازد.

وی خاطرنشان کرد: در روزگار ما که تکنولوژی و سبک زندگی مدرن، فاصله‌ها را افزایش داده، احیای سنت‌های رضوی در عید قربان راهی برای بازگرداندن نشاط اجتماعی، تقویت همبستگی و کاهش آسیب‌های روانی و اجتماعی است.

عید قربان؛ تجلی وحدت و صلح

عید قربان از نگاه امام رضا (ع)، فراتر از مناسک عبادی و ظواهر است. این روز، دعوتی به وحدت، صلح و همزیستی مسالمت‌آمیز میان افراد جامعه است. در سنت رضوی، تأکید می‌شود که در عید قربان، حتی با کسانی که اختلاف نظر یا کدورت وجود دارد، آشتی و تعامل انجام شود تا جامعه‌ای یکپارچه و هماهنگ شکل گیرد.

این عید از نگاه امام رضا (ع)، هم دارای ابعاد فردی و هم اجتماعی است. در بعد فردی، این روز فرصتی است برای بازنگری در رفتار، نیت و دل‌بستگی‌های انسان. امام رضا (ع) تأکید می‌کنند که مؤمن باید هر سال با عید قربان، دل خود را از کینه، حسد، حرص و خودخواهی پاک کند و برای خدمت به خلق خدا آماده شود.

در بعد اجتماعی، عید قربان، کانون همبستگی، تعاون، صلح و نشاط جمعی است. در این روز، جامعه باید تمرین بخشش، همدلی و مسئولیت‌پذیری کند. تقسیم نعمت‌ها، دلجویی از محرومان، و زدودن فاصله‌های طبقاتی، از ارکان فرهنگ رضوی در عید قربان است.

اگر آموزه‌های امام رضا (ع) درباره عید قربان به‌درستی تبیین و نهادینه شود، جامعه‌ای خواهیم داشت که در آن معنویت، ایثار، همدلی و نشاط حاکم است و افراد نه‌تنها به فکر خود، بلکه به فکر سعادت و آرامش دیگران نیز هستند. در واقع عید قربان از منظر امام رضا (ع)، منشوری چندلایه است که ابعاد عبادی، اخلاقی، اجتماعی و انسانی را به هم پیوند می‌زند. عید قربان، به روایت امام رضا (ع)، فقط یک عید نیست؛ فصلی است برای احیا و پالایش دل‌ها، بازسازی جامعه و نزدیک شدن به قله‌های معنویت و انسانیت. اگر این آموزه‌ها در فرهنگ امروز جاری شود، جامعه ایرانی می‌تواند بر بسیاری از بحران‌ها و چالش‌ها فائق آید و به سوی آینده‌ای روشن و سرشار از امید، حرکت کند.