واقعه غدیر خم، از بزرگ‌ترین و ماندگارترین رخدادهای تاریخ اسلام، همواره به عنوان نقطه عطفی در تبیین جایگاه امامت و ولایت و شکل‌گیری هویت شیعه مورد توجه اندیشمندان و جامعه‌شناسان دینی قرار داشته است. هر سال همزمان با هجدهم ذی‌الحجه، میلیون‌ها مسلمان در سراسر جهان این روز بزرگ را گرامی می‌دارند. اما این واقعه چه جایگاهی در تاریخ اسلام دارد و چگونه توانسته بنیان‌های هویتی شیعه را مستحکم کند؟

روایت واقعه غدیر از منظر تاریخ

در واپسین سال حیات پیامبر اسلام (ص)، پس از بازگشت از حجةالوداع، جمعیت بزرگی از مسلمانان به فرمان پیامبر در منطقه‌ای به نام غدیر خم گرد آمدند. پیامبر اکرم (ص) در آن مکان مهم، دستور توقف دادند و دست حضرت علی (ع) را بالا بردند و سخنان تاریخی خود را ایراد کردند که به عقیده بسیاری از مورخان و اندیشمندان، نقطه عطف در تعیین مسیر آینده امت اسلامی بود.

غدیر، نه یک حادثه صرف، بلکه نقطه آغاز امامت

محمدرضا ایمانی‌مقدم، استاد تاریخ اسلام و پژوهشگر مطالعات شیعی، در گفتگو با خبرنگار مهر، ابتدا به اهمیت این واقعه در منابع تاریخی پرداخت و اظهار کرد: واقعه غدیر، صرفاً یک رویداد تاریخی نیست که تنها در دل متون دینی و تاریخی باقی مانده باشد. این رویداد، نقطه عطفی در تعیین مسیر آینده امت اسلامی بود. پیامبر اسلام (ص) با صراحت و قاطعیت، ولایت و جانشینی حضرت علی (ع) را اعلام کردند و بدین ترتیب، مبنای امامت را در اسلام پایه‌گذاری کردند.

این پژوهشگر مطالعات شیعی افزود: بر اساس شواهد تاریخی، بیش از ۱۱۰ نفر از صحابه پیامبر و ۸۴ نفر از تابعین، واقعه غدیر را نقل کرده‌اند. همچنین ده‌ها مورخ و محدث برجسته اهل سنت، حدیث غدیر را در آثار خود ثبت کرده‌اند. این حجم از نقل و گزارش، نشان‌دهنده جایگاه ویژه غدیر خم در میان رویدادهای صدر اسلام است.

وی با اشاره به منابع تاریخی اهل سنت، تصریح کرد: اسناد وقوع این واقعه فقط به منابع شیعی محدود نمی‌شود. در بسیاری از منابع اهل سنت نیز نقل شده که پیامبر اکرم (ص) در جمع حجاج، دست حضرت علی (ع) را بالا بردند و فرمودند: من کنت مولاه فهذا علی مولاه. این جمله، از منظر تاریخی و اندیشه‌ای، بسیار کلیدی است و سرآغاز شکل‌گیری جریان امامت و ولایت در اسلام شد.

ایمانی مقدم با تاکید بر اینکه غدیر خم به عنوان سندی محکم و برگرفته از اراده الهی و پیام پیامبر (ص) همواره در ذهن و ضمیر شیعیان زنده مانده، گفت: غدیر، نه فقط یک اعلام جانشینی، بلکه تأسیس یک مکتب فکری و اعتقادی بود که در طول تاریخ، شیعیان سعی کردند این پیام و هویت را حفظ و منتقل کنند. اگر امروز از هویت شیعی سخن می‌گوئیم، باید بدانیم که بنیاد آن در غدیر نهاده شد. غدیر پایه‌های اندیشه امامت را بنا نهاد و به جریان شیعه شخصیت مستقل بخشید.

استاد تاریخ اسلام و پژوهشگر مطالعات شیعی ادامه داد: وجود خطبه مفصل غدیر در منابع معتبر، مانند کتاب‌های ابن‌کثیر، طبری و احمد بن حنبل، اصالت این واقعه را نشان می‌دهد. حتی مخالفان تشیع نیز نتوانسته‌اند اصل واقعه را انکار کنند، هرچند در تفسیر و تحلیل آن اختلاف‌نظر دارند.

وی افزود: بازخوانی پیام غدیر خم در جهان معاصر، ضرورتی انکارناپذیر دارد. امروز که جهان اسلام با موج هجمه‌های فکری و فرهنگی مواجه است، احیای غدیر و تبیین درست پیام آن می‌تواند راهگشای بسیاری از چالش‌ها باشد. غدیر به ما یادآوری می‌کند که هدایت، تنها در سایه ولایت الهی و رهبری معصوم معنا می‌یابد.

هویت شیعه و پیامدهای اجتماعی غدیر

پس از بررسی ابعاد تاریخی غدیر خم، نقش این واقعه در شکل‌گیری هویت و انسجام شیعه و نیز پیامدهای اجتماعی آن، موضوعی است که کارشناسان دینی بر آن تاکید دارند.

غدیر، رمز بقای تشیع و الگوی حکومت‌داری

حجت‌الاسلام مجید حسینی، کارشناس دینی و مدرس حوزه علمیه قم، در گفتگو با خبرنگار مهر، به این بُعد اشاره و اظهار کرد: شیعه بدون محوریت امامت و ولایت حضرت علی (ع)، معنا و مفهوم خود را از دست می‌دهد. غدیر خم، لحظه‌ای بود که پیامبر اسلام (ص)، با تدبیر الهی، رهبری امت را به اهل بیت (ع) سپردند تا مسیر هدایت پس از ایشان نیز ادامه یابد. این امر، هویت مستقل و متمایزی به شیعه بخشید که در طول تاریخ، شاخصه پایدار آنان بوده است.

کارشناس دینی و مدرس حوزه علمیه قم با اشاره به نقش غدیر در مقابله با چالش‌ها و انشقاق‌های امت اسلامی افزود: در شرایطی که امت اسلامی درگیر اختلافات و انشقاق شد، شیعیان بر محور غدیر ایستادگی کردند و با تکیه بر آموزه‌های علی‌بن‌ابی‌طالب (ع)، توانستند هویت خود را حفظ کنند. غدیر، رمز بقای تشیع و عامل انسجام آن در فراز و نشیب‌های تاریخ بوده است.

وی افزود: غدیر، الگویی عملی برای حکومت‌داری عادلانه و مبتنی بر اخلاق اسلامی نیز ارائه می‌دهد. اگر امروز از عدالت علوی یاد می‌کنیم، ریشه آن در همان روز غدیر و تأکید پیامبر بر شایستگی علی (ع) است. شیعه معتقد است که تنها با رهبر الهی و معصوم، دین از تحریف و انحراف مصون می‌ماند.

حسینی همچنین درباره مضمون خطبه غدیر گفت: پیامبر (ص) در این خطبه، امامت علی (ع) را ادامه رسالت خویش دانستند. تاکید پیامبر بر این بود که با معرفی ولی پس از خود، دین اسلام کامل و نعمت الهی تمام شد. این نکته، محور کلام شیعه در باب امامت است.

این کارشناس دینی با اشاره به ضرورت احیای پیام غدیر در جامعه امروز تصریح کرد: امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازگشت به اصول غدیر هستیم. وحدت، عدالت و ولایت‌مداری سه اصل مهمی است که پیام غدیر به ما می‌آموزد. اگر این اصول در جامعه نهادینه شود، بسیاری از مشکلات اجتماعی و اخلاقی نیز رفع خواهد شد.

واقعه غدیر خم، صرفاً یک رخداد تاریخی نبوده بلکه به عنوان رمز هویت، انسجام و استمرار جریان شیعه در طول تاریخ مطرح است. بازخوانی و تبیین ابعاد مختلف این حادثه، نه تنها برای فهم دقیق‌تر آموزه‌های دینی، بلکه برای تقویت وحدت و هویت جمعی در جامعه امروز اهمیت بسزایی دارد.

کارشناسان تاکید دارند که غدیر، میراثی جاودان برای امت اسلامی است و پاسداشت آن، راهی برای حفظ اصالت دینی و معنوی جامعه به شمار می‌رود. در روزگاری که هویت اسلامی در معرض تهدیدات مختلف قرار دارد، بازگشت به پیام غدیر، راهی برای بازسازی هویت و همبستگی اسلامی است.