به گزارش خبرنگار مهر ایران با ظرفیت‌های اقلیمی بی‌نظیر، از جمله بهره‌مندی از بیش از ۳۰۰ روز آفتابی در سال و پهنه‌های بادخیز در مناطق شرقی و شمالی، یکی از مستعدترین کشورهای جهان برای تولید انرژی‌های تجدیدپذیر به‌شمار می‌رود. این در حالی است که وابستگی مزمن اقتصاد، صنعت و شبکه تولید برق به سوخت‌های فسیلی، نه تنها آسیب‌پذیری امنیت انرژی کشور را افزایش داده، بلکه بحران‌های زیست‌محیطی پرهزینه‌ای از جمله خشکسالی، ریزگرد و آلودگی شدید هوا برای کشور به بار آورده است.

بر اساس چشم‌اندازهای جهانی، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد برق دنیا تا سال ۲۰۵۰ باید بالای ۵۰ درصد باشد تا روند گرمایش زمین کنترل شود؛ اما در ایران، سهم واقعی تجدیدپذیرها هنوز کمتر از ۲ درصد باقی‌مانده است، که بخش عمده آن نیز پروژه‌های خورشیدی و بادی کوچک‌مقیاس هستند.

در شرایطی که رشد مصرف برق سالانه کشور رکوردهای جدیدی به ثبت می‌رساند و خاموشی‌های تابستانی گسترش یافته است، گذار به سمت انرژی‌های پاک، نه یک گزینه لوکس، بلکه ضرورتی حیاتی است.

بحران انرژی و فرصت گذار؛ چرا به تجدیدپذیرها نیازمندیم؟

۱. کاهش منابع فسیلی و بحران حفاری

ذخایر گاز و نفت ایران، اگرچه در جهان بی‌نظیر است، اما رشد مصرف داخلی و فرسودگی زیرساخت تولید و انتقال موجب شده چشم‌انداز صادرات، بی‌ثبات و حتی تأمین انرژی داخلی نیز پرریسک شود. طبق برخی برآوردها، اگر روند مصرف فعلی ادامه یابد، ایران تا سه دهه دیگر به واردکننده انرژی بدل خواهد شد.

۲. بحران شدید زیست‌محیطی

۲۰ شهر از آلوده‌ترین شهرهای خاورمیانه در ایران واقع شده‌اند. استفاده از سوخت‌های فسیلی آلاینده در نیروگاه‌ها، انتشار حجم عظیمی از دی‌اکسید گوگرد و نیتروژن و ذرات معلق را سبب شده و هزینه‌های درمان و آسیب به سلامت عمومی را به سطوحی بی‌سابقه رسانده است. تجدیدپذیرها با انتشار نزدیک به صفر، از مؤثرترین ابزارها جهت کاهش بار آلودگی هستند.

۳. تنوع‌بخشی به سبد انرژی و امنیت اقتصادی

وابستگی به یک یا دو منبع اصلی—گاز و نفت—در شرایط تحریم و بازارهای پرنوسان، امنیت اقتصادی کشور را همواره تهدید کرده است. توسعه انرژی‌های پاک، امکان خودکفایی و تاب‌آوری وسیع‌تری برای شبکه انرژی و اقتصاد فراهم می‌کند.

۴. خلق فرصت‌های جدید شغلی و فناوری

توسعه تجدیدپذیرها، صنایع پایین‌دستی، خدمات فنی‌مهندسی و حتی صادرات فناوری و دانش را دگرگون می‌کند. ایجاد هزاران شغل مستقیم و غیرمستقیم، از طراحی تا نصب، بهره‌برداری و تعمیر و نگهداری نیروگاه‌های بادی و خورشیدی قابل توجه است.

نقاط قوت و پتانسیل‌های بی‌رقیب ایران

۱. موقعیت جغرافیایی ممتاز

ایران در محدوده‌ی کمربند خورشیدی جهان قرار دارد و ضریب تابش خورشیدی در بیشتر مناطق کشور بسیار بالاست. همچنین کریدورهای باد استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان و سواحل دریای خزر برای احداث نیروگاه‌های بادی کم‌نظیرند.

۲. نیروی انسانی متخصص

در سال‌های اخیر ده‌ها شرکت دانش‌بنیان و تیم تخصصی در حوزه انرژی‌های پاک رشد کرده‌اند که از لحاظ دانش فنی، قادر به طراحی، نصب و حتی صادرات تجهیزات و خدمات هستند.

۳. بازار داخلی بزرگ

افزایش مصرف برق به خصوص در صنایع و بخش خانگی، تقاضا برای انرژی را مطمئن و جذاب کرده است. ضمناً وقوع خاموشی‌های مکرر، انگیزه مضاعف برای گرایش مردم و شهرداری‌ها به سمت تولید برق تجدیدپذیر ایجاد کرده است.

موانع ساختاری و چالش‌های مسیر

با وجود این همه فرصت، تراز واقعی توسعه انرژی‌های نو در ایران پایین است. موانع زیر بیش از همه نقش داشته‌اند:

۱. سیاست‌گذاری ناپایدار و نبود مشوق‌ها

بارزترین مانع، عدم تداوم در سیاست حمایتی است. تغییر تعرفه خرید تضمینی، نبود ضمانت‌های اجرایی، و تأخیر در پرداخت‌ها باعث شده بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران، تصور فضای پرریسک پیدا کنند و رغبت کافی نشان ندهند.

تجربه بسیاری از سرمایه‌گذاران گواهی است بر این موضوع که چرخه مجوزها و پرداخت مطالبات گاه سال‌ها طول می‌کشد.

۲. یارانه سنگین سوخت‌های فسیلی

دولت ایران یکی از بزرگ‌ترین اعطاکنندگان یارانه انرژی در جهان است. پایین بودن بهای برق و سوخت‌های فسیلی، عملاً رقابت‌پذیری تجدیدپذیرها را کاهش داده و انگیزه سرمایه‌گذاری را نیز تضعیف کرده است.

۳. ضعف زیرساخت شبکه

شبکه توزیع برق در بسیاری نواحی هنوز برای اتصال تعداد بالا نیروگاه تجدیدپذیر، هوشمند و به‌روز نشده است. این ضعف، تبدیل انرژی پراکنده (مانند پنل‌های خورشیدی خانگی یا مزارع بادی دوردست) را به برق شبکه‌ای و انتقال پایدار با اختلال مواجه می‌کند.

۴. دشواری تأمین مالی

تحریم‌های بانکی و نبود خطوط اعتباری مناسب، منابع مالی پروژه‌های بزرگ را محدودتر کرده است. از طرفی، سرمایه‌گذاران داخلی با فرایندی پیچیده و پرریسک روبه‌رو هستند.

۵. فرهنگ‌سازی و پذیرش عمومی

کمبود آگاهی جامعه نسبت به مزایای اقتصادی و محیط‌زیستی انرژی‌های نو، سبب شده بازار تقاضا و فشار اجتماعی لازم برای تسریع سیاست‌های حمایتی هنوز شکل نگرفته باشد. برخی ناآگاهی‌ها نسبت به هزینه‌های بلندمدت، زمان بازگشت سرمایه، و حتی شایعات درباره عمر پنل یا آلودگی الکترومغناطیسی، سطح تقاضا را پایین نگه داشته‌اند.

وضعیت جاری؛ فرصت‌های پیشران اما محدود

طبق آخرین گزارش وزارت نیرو ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های تجدیدپذیر در ایران به حدود ۱۷۰۰ مگاوات رسیده که در مقایسه با ظرفیت کل ۹۰ هزار مگاواتی تولید برق کشور بسیار ناچیز است. سهم انرژی خورشیدی حدود ۶۷۰ و سهم انرژی بادی حدود ۳۱۵ مگاوات است. این اعداد در مقایسه با کشورهای منطقه مانند ترکیه (حدود ۸۰۰۰ مگاوات بادی و بیش از ۱۰ هزار مگاوات خورشیدی) قابل توجه نیست.

با این حال، ظرفیت رشد این بازار بسیار بالاست و ده‌ها پروژه نیمه‌تمام، متقاضیان داخلی و خارجی زیادی دارد؛ به‌ویژه با تصویب مقررات تشویقی در سال ۱۴۰۲ امید به توسعه تجدیدپذیرها افزایش یافته است.

مسیر توسعه؛ راهکارها و سیاست‌های پیشنهادی

۱. ثبات سیاست‌های حمایتی و تضمین خرید

برنامه خرید تضمینی برق تولیدشده از تجدیدپذیرها باید به طور شفاف، بلندمدت و با نرخ عادلانه تدوین و اجرا شود. تجربه جهانی نشان می‌دهد، ثبات مقررات و ثبت قرارداد با ضمانت پرداخت حتی در سخت‌ترین شرایط، کلید جذب بخش خصوصی است.

۲. اصلاح تدریجی یارانه‌ها و قیمت‌گذاری واقعی

ایجاد تعادل در قیمت برق و سوخت و حذف تدریجی یارانه‌ها به خصوص در بخش صنایع بزرگ و مشترکان پرمصرف، می‌تواند رقابت را به نفع انرژی‌های نو تغییر دهد.

۳. سرمایه‌گذاری بر بومی‌سازی فناوری

حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در بومی‌سازی تجهیزات، از پنل و توربین تا اینورتر و باطری، ضمن کاهش هزینه واردات و وابستگی به ارز، زنجیره ارزش داخلی را شکل می‌دهد و حتی زمینه صادرات را فراهم می‌کند.

۴. تقویت زیرساخت شبکه و توسعه شهرهای هوشمند

به‌روزرسانی شبکه برق و پیاده‌سازی فناوری‌های هوشمند (smart grid) برای مدیریت تولید پراکنده و مصرف منعطف، پیش‌نیاز توسعه تجدیدپذیرهاست.

۵. فرهنگ‌سازی و آموزش

پروژه‌های بزرگ موفق در دنیا همیشه همراه با برنامه‌های آموزش عمومی، تعامل با رسانه‌ها و حمایت از پروژه‌های پایلوت شهری و روستایی بوده‌اند.

آگاه‌سازی فعالان بخش خصوصی، شوراهای شهری و حتی دانش‌آموزان، ضامن گسترش سریع‌تر بازار انرژی پاک است.‌

ناهید حاجی‌پور، کارشناس توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در گفتگو با خبرنگار مهر در پاسخ به این سوال که توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران چقدر شرایط واقعی و چقدر آرمان‌گرایی است؟ گفت: پتانسیل ایران واقعی است و از لحاظ فنی، شبکه برق و صنایع ما تنها با ۵ درصد تغییرات اساسی می‌توانند ده‌ها هزار مگاوات انرژی پاک تولید کنند. اما مشکل اصلی، سیاست‌گذاری ناپایدار، نبود ثبات در پرداخت‌ها و تضمین خرید است که سرمایه‌گذارها را دلسرد می‌کند.

وی در پاسخ به این سوال که حذف یارانه‌ها چقدر به رشد بازار انرژی‌های نو کمک می‌کند؟ تصریح کرد: مستقیم و مؤثر! اگر نرخ برق حداقل برای پرمصرف‌ها واقعی شود، سودآوری پنل‌های خورشیدی و توربین بادی به شدت افزایش می‌یابد و ظرف چند سال همه نیروگاه‌های کوچک‌مقیاس مثل قارچ رشد خواهند کرد. این سیاست باید با حمایت هدفمند از اقشار آسیب‌پذیر همراه باشد تا فشار قیمتی ایجاد نشود.

حاجی پور اظهار کرد: طی دو سال گذشته بخش زیادی از قطعات و حتی طراحی نیروگاه‌های تجدیدپذیر هم‌اکنون توسط شرکت‌های ایرانی تولید می‌شود و این مسیر اگر حمایت شود، منجر به اشتغال و حتی صادرات فناوری خواهد شد. ضعف اصلی، دسترسی به تأمین مالی و بازار مستمر داخلی است.

به گفته حاجی پور بزرگ‌ترین اشتباه سیاستی تا امروز تغییرات مکرر سیاست‌گذاری و بی‌اعتمادی در پرداخت مطالبات نیروگاه‌های خصوصی، مهم‌ترین آفت است. جذب سرمایه‌گذار بلندمدت نیازمند ثبات حداقل ۱۰ ساله در قوانین و نرخ خرید برق است تا توان ساخت پروژه‌های بزرگ فراهم شود.

وی خاطرنشان کرد: راهکار اولویت‌دار برای تسریع توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر اعتمادسازی است به این معنا که اگر دولت چند پروژه بزرگ با تضمین پرداخت و مشوق‌های صادراتی اجرا کند و چند بانک بزرگ هم خطوط اعتباری بگشایند، بخش خصوصی در مدت کوتاه ظرفیتی بیش از حد انتظار ایجاد می‌کند. باید اطمینان داد که سرمایه نه فقط برگشت دارد، بلکه بازار تضمین‌شده هم وجود دارد.

به گزارش مهر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران یک ضرورت راهبردی، اقتصادی و زیست‌محیطی است. کشور باید هرچه سریع‌تر از اقتصاد مبتنی بر سوخت‌های فسیلی فاصله بگیرد و با حمایت هدفمند، سیاست‌بخشی شفاف و جلب مشارکت بخش خصوصی و بین‌المللی، سهم خورشید و باد را در سبد انرژی افزایش دهد.

جهان با شتاب به سوی آینده‌ای پاک‌تر می‌رود و اگر ایران امروز به انتخاب انرژی‌های سبز اراده نکند، فردا فرصت را از دست خواهد داد.