به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از فرهنگستان علوم، در شرایط کنونی اقتصاد ایران، موضوع تولید و سرمایه‌گذاری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با توجه به چالش‌های اقتصادی موجود، بررسی راهکارهای بهبود وضعیت تولید و افزایش سرمایه‌گذاری، امری ضروری به نظر می‌رسد. در همین راستا، فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، کارگروهی با عنوان «سرمایه‌گذاری در تولید» تشکیل داده است تا با بهره‌گیری از نظرات کارشناسان و متخصصان، به ارائه راهکارهای عملی و سیاستی در این زمینه بپردازد. در این مصاحبه، با دکتر حسین راغفر، اقتصاددان و عضو فرهنگستان علوم، درباره برنامه‌ها، اهداف و راهکارهای این کارگروه گفتگو شده است.

دکتر راغفر با اشاره به اهمیت تولید در اقتصاد کشور و موانع موجود بر سر راه آن، به نقش فرهنگستان در ارائه راهکارهای علمی و سیاستی به دولت و حاکمیت اشاره می‌کند. همچنین، ایشان به لزوم همکاری و تعامل بیشتر بین نهادهای علمی، دانشگاه‌ها و نهادهای سیاست‌گذار تأکید می‌کند و به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی کارگروه «سرمایه‌گذاری در تولید» می‌پردازد. این مصاحبه، تلاشی است برای تبیین نقش نهادهای علمی در حل مسائل اقتصادی کشور و ایجاد ارتباط مؤثر بین علم و سیاست.

سوال: آقای دکتر شما مسئولیت کارگروه سرمایه‌گذاری در تولید را در فرهنگستان بر عهده دارید. سؤال اولم این است که بفرمایید برنامه‌های این کارگروه چیست و برای دستیابی به این اهداف و برنامه‌ها چه راهکارهایی را مد نظر دارید؟

دکتر راغفر: مسئولیتی که آقای دکتر مخبردزفولی، رئیس فرهنگستان علوم به بنده ابلاغ فرموده‌اند، عملاً شامل دو بخش است. بخش اول، گزارشی درباره ارتباط بین سرمایه‌گذاری و تولید است که امسال در واقع به همین نام مزین شده است و بخش دوم، تهیه یک منشور اقتصادی برای جمهوری اسلامی است که متأسفانه علی‌رغم گذشت ۴۷ سال از انقلاب، ما هنوز منشور مدونی در این زمینه نداریم. به همین منظور، قرار ما بر این شده است که با دوستانی که در شاخه اقتصاد فرهنگستان حضور دارند و همچنین با همکاری گروه‌ها و شاخه‌های دیگری که در فرهنگستان هستند، از جمله مدیریت، روانشناسی، حقوق و علوم تربیتی - چرا که این‌ها موضوعاتی کاملاً مرتبط با مسائل فرهنگی جامعه نیز هستند - بخشی گسترده از محققین داخل و خارج از فرهنگستان را دعوت کنیم تا در فرآیند تهیه این گزارش به ما کمک کنند. ما حدود دو هفته است که این جلسات را برگزار می‌کنیم و طیفی از مباحث مطرح شده است. فکر می‌کنم بیش از دوازده سال است که هر سال با عنوان «تولید» مزین می‌شود، ولی ما هر سال با این واقعیت مواجه هستیم که وضعیت تولید در کشور بدتر شده است؛ علی‌رغم همه سیاست‌گذاری‌ها یا جهت‌گیری‌هایی که حداقل در ظاهر به نفع تولید مطرح شده‌اند. به همین دلیل، نقش تولید بسیار کلیدی است، هم در اقتصاد کشورها و هم در نتایج حاصل از آن که به صورت رشد اشتغال، درآمد و رشد اقتصادی در کشور خود را نشان می‌دهد.

بنابراین، خودِ مفهوم تولید و مسئله تولید اهمیت بسیاری دارد و ما در این چند جلسه، ابتدا الزامات تولید را بررسی می‌کنیم و به این پرسش می‌پردازیم که اصلاً الزامات تولید چیست و چرا در دوازده سال گذشته، علی‌رغم تأکیداتی که صورت گرفته، تولید بدتر شده و نه بهتر؟ در نتیجه، موانع تولید و الزامات آن را بررسی می‌کنیم و امیدواریم که گزارشی در این زمینه تهیه و به فرهنگستان ارائه کنیم. همان‌طور که عرض کردم، این گزارش با همکاری طیفی نسبتاً گسترده از محققین در حوزه‌های اقتصاد و سایر علوم اجتماعی و انسانی تهیه خواهد شد، ان‌شاءالله. امیدواریم که تا پایان خردادماه، بتوانیم نسخه اولیه این گزارش را آماده و تقدیم فرهنگستان کنیم.

بخشی از این اقدام، به‌خصوص با تأکیداتی که آقای دکتر مخبر دارند، مبنی بر این است که نقش فرهنگستان در حل مسائل اجتماعی و اقتصادی جامعه مورد بازبینی قرار گیرد و نقشی برجسته‌تر ایفا کند؛ در راستای - اگر نگوییم مأموریتی جدید - مأموریتی که امروز برای فرهنگستان تعریف شده است. از این جهت، این اقدام در همسویی و هم‌راستایی با نیازهای سیاست‌گذاران است. آقای دکتر پزشکیان که به فرهنگستان تشریف آورده بودند، ظاهراً از فرهنگستان درخواست کردند که در حل مسائل و مشکلات موجود در جامعه کمک و مشارکت کند و این اقدام، یکی از پاسخ‌ها به آن درخواست است. البته ما پیش‌تر، حدود دو هفته پیش، جلسه دیگری نیز درباره ابعاد مصرف حاملهای انرژی که یکی از مسائل امروز جامعه است داشتیم و این ابعاد مصرف حاملهای انرژی از جهات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بررسی و گزارشی در این زمینه تهیه شد که ان‌شاءالله به‌زودی برای مسئولین کشور ارسال خواهد شد. در واقع، عرض من این است که هم شاخه اقتصاد و هم گروه علوم انسانی فرهنگستان، تلاشی جدید را برای حل مسائل و مشکلات سیاست‌گذاری در کشور آغاز کرده‌اند که قطعاً نتایج بسیار خوبی برای سیاست‌گذاری در کشور خواهد داشت.

سوال: کارکرد این گزارش‌ها به چه صورت خواهد بود؟ در قالب بسته‌های پیشنهادی به دولت ارائه می‌دهید؟ برنامه شما با ورود به این کارگروه که یکی از معضلات اصلی کشور است، چیست و راهکارتان در این مسیر چه خواهد بود؟ فرایند مدنظر شما چیست؟

دکتر راغفر: ما ابتدا چارچوب مسئله را مشخص کردیم و در شاخه اقتصاد فرهنگستان آن را با دوستان به شور گذاشتیم؛ یعنی چارچوب اصلی گزارش مورد نظر و پرسش‌های اساسی مربوط به آن را. سپس، به تناسب تخصص‌های مورد نیاز، از افراد کارشناس، حتی از خارج از فرهنگستان دعوت خواهیم کرد تا گزارش‌های خود را ارائه دهند و نتایج تحقیقاتشان را در اختیار فرهنگستان قرار دهند. ما نقشی تسهیل‌کننده برای مشارکت محققین داخلی و در صورت نیاز، خارجی ایفا خواهیم کرد. همچنین امیدواریم بتوانیم از محققینی که در شهرستان‌ها هستند و دسترسی کمتری به فرهنگستان دارند نیز دعوت کنیم و از نظرات کارشناسی آن‌ها بهره بگیریم. در نهایت، گزارشی به رئیس‌جمهور و احتمالاً سران سه قوه ارائه خواهد شد تا در جریان مشکلات اساسی کشور و راه‌حل‌های ممکن قرار گیرند.

یکی از معضلات سیاست‌گذاری در همه جای دنیا، از جمله کشور ما، این است که ذی‌نفوذان و ذی‌نفعانِ قدرتمندی در سیاست‌های بخش عمومی وجود دارند که این مسئله، برندگان و بازندگانی دارد. متأسفانه در سال‌های گذشته، بسیاری از نهادها و جریان‌های اقتصادی-سیاسی کشور سعی کرده‌اند با نزدیک شدن به شخصیت‌ها و نهادهای سیاست‌گذار، منویات خود را پیش ببرند و این امر باعث بحران‌های جدی اقتصادی و اجتماعی شده است. یکی از دلایل شرایط نامناسب اقتصادی کنونی کشور، همین نفوذ منافع ذی‌نفعان خاص و نادیده گرفته شدن منافع عموم مردم است.

از این جهت، امیدواریم این اقدام فرهنگستان، که به منافع گروه خاصی وابسته نیست، بتواند منافع ملی را محور بحث خود قرار دهد و نتایج حاصل از آن، با توجه به منافع مردم، به‌ویژه طبقات متوسط و پایین جامعه، صدای آن‌ها را به مسئولین کشور منتقل کند. از این جهت، این گامی‌ - اگر نگوییم نو، حداقل - در راستای کاری است که امروز فرهنگستان آن را به‌عنوان یکی از مسئولیت‌های خود تعریف کرده است و فکر می‌کنم این اقدامات به این امر کمک می‌کند که سایر شاخه‌های مطالعاتی در فرهنگستان نیز به فکر مشارکت در حل مسائل فنی و تکنولوژیکی کشور باشند. گروه‌های کشاورزی، صنعت و سایر علوم مهندسی قطعاً نقش‌های بسیار مهمی دارند و حرف‌های زیادی برای گفتن. فرهنگستان امروز به مسیری تبدیل شده است که دیدگاه‌ها و نظرات کارشناسی کشور را که بخش مهمی از آن در فرهنگستان حضور دارند، به سیاست‌گذاران منتقل می‌کند.

سوال: آقای دکتر، سوابق شما نشان می‌دهد که هم در بخش اجرایی و هم در نهاد علم بسیار پرتوان و اثرگذار بوده‌اید. اتصال علم به ساختار حاکمیتی همیشه چالشی اساسی بوده و عموماً گوش شنوایی برای ارائه یا شنیدن راهکارها وجود ندارد و اگر هم شنیده شود، اجرا نمی‌شود. این مشکل، ابعاد ساختاری، اعتقادی و فرهنگی دارد. به نظر می رسد در این برهه، ایجاد این اتصال ضروری است و اگر ایجاد نشود، شاهد آسیب‌های دوچندان خواهیم بود. برای ایجاد این اتصال بین نهاد علم و حاکمیت به معنای واقعی کلمه، با توجه به تجربه شما در هر دو نهاد، چه گره‌هایی باید حل و چه اراده‌های جدیدی باید ایجاد شود؟

دکتر راغفر: به نکته بسیار مهمی اشاره کردید. تجربه شخصی من نشان می‌دهد که اصلی‌ترین دلیل کم‌رنگ شدن نقش نهاد دانایی و علم در اداره و سیاست‌گذاری‌های کشور، منافع گروه‌های ذی‌نفوذ و قدرتمندی است که این وضعیت را می‌پسندند. تأمین منافع این گروه از خواص و اصحاب قدرت، لزوماً به معنای تأمین منافع ملی نیست و نبوده است و نتایج این عملکرد، به‌خصوص در سال‌های پس از جنگ تحمیلی تاکنون، نشان می‌دهد که چگونه این فاصله هر روز بیشتر شده و پیامدهای اجتماعی و سیاسی آن نگران‌کننده شده است. برای مثال، افزایش قیمت حاملهای انرژی، که از ابتدا قرار بود مشکلاتی را حل کند، نه‌تنها آن‌ها را حل نکرد، بلکه مشکلات متعدد دیگری را نیز ایجاد کرد. این افزایش قیمت، چون به افزایش قیمت سایر کالاها منجر می‌شود و گروه‌های ذی‌نفوذی در کشور وجود دارند که به کانون‌های قدرت وصل هستند و منافعشان در افزایش قیمت‌ها تأمین می‌شود، لذا افزایش قیمت متغیرهای اساسی در کشور، مانند قیمت ارز، یکی از مسائلی است که گروهی به دنبال آن هستند و ذی‌نفعان بسیار قدرتمندی دارد که تلاش می‌کنند قیمت این دسته از کالاها افزایش پیدا کند، چون منافع آن‌ها با این افزایش قیمت‌ها گره خورده است.

اما اولین قربانیان افزایش قیمت‌ها، مردم و به‌ویژه طبقات محروم هستند و به همین دلیل، همه شاخص‌های اقتصادی امروز نشان می‌دهد که طبقات پایین جامعه به‌شدت آسیب دیده‌اند. بنابراین، پاسخ من به پرسش شما این است که منافع گروه‌های ذی‌نفوذ، اصلی‌ترین مانع اصلاحات اقتصادی است و راه‌حل آن، آگاه‌سازی مردم و ایجاد فشار افکار عمومی است که مهم‌ترین عامل برای تغییر این مناسبات است. بی‌شک مسئولین کشور علاقه‌مند نیستند که شاهد بدتر شدن وضع مردم باشند. ما در آخرین ملاقاتمان با آقای دکتر پزشکیان، ایشان تأکید کردند که هدف ما اعمال سیاست‌هایی که به زیان مردم باشد، نیست. اما متأسفانه در همین هفت ماه گذشته که از حضور ایشان در مدیریت اجرایی کشور می‌گذرد، شاهد تصویب و اجرای سیاست‌هایی بوده‌ایم که آسیب‌های بسیار مهلکی بر زندگی مردم وارد کرده است. علت اصلی آن هم این است که این ذی‌نفعان، معمولاً رئیس‌جمهور و کانون‌های اصلی تصمیم‌گیری‌های اقتصادی را محاصره می‌کنند و راه‌حل‌هایی ارائه می‌دهند که حافظ منافع خودشان است، نه مردم و القا می‌کنند که راه حل دیگری وجود ندارد و باید همین راهکارها را اجرا کرد؛ درحالی‌که کشور راه‌حل‌های متعددی دارد. به‌نظر من، بازسازی رابطه بین مردم و حاکمیت، یکی از اساسی‌ترین نتایجی است که می‌تواند به تدوین سیاست‌ها و راه‌حل‌های مناسب برای اقتصاد کشور و ایجاد فضای امن برای سرمایه‌گذار و مردم منجر شود، فضایی که در آن، افزایش قیمت‌ها عامل بی‌ثباتی فکری و روحی خانوارها نباشد. فکر می‌کنم اقدامات آغازشده توسط فرهنگستان می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد، هرچند به این معنا نیست که سیاست‌گذاران از فردا هرچه فرهنگستان ارائه دهد، اجرا کنند؛ چراکه ذی‌نفعان قدرتمندی وجود دارند. اما همین که به این پرسش پرداخته شود که چه باید کرد تا این انتقال تدریجی صورت گیرد، خود یکی از موضوعاتی است که مورد توجه قرار گرفته است و در گزارش‌ها به آن اشاره خواهد شد؛ اینکه حاملان این تغییرات چه کسانی باید باشند. گزارش‌های ما کلی و عام نخواهد بود و امیدواریم که گزارش‌های دقیق، مشخص و سیاسی به سیاست‌گذاران ارائه دهیم.

سوال: ظرفیت فرهنگستان، چه به لحاظ اعضا و چه به لحاظ ساختار، چگونه می‌تواند زمینه‌ساز شنیده شدن راه‌حل‌های نهاد علم باشد؟ اتصال ساختاری فرهنگستان به نهادهای دولتی چگونه می‌تواند به این امر کمک کند؟ اعضای فرهنگستان چه کمکی می‌توانند به افزایش قدرت چانه‌زنی فرهنگستان در ارائه راهکارها و بسته‌های سیاسی کنند؟

دکتر راغفر: به نظر من، عمومی‌سازی علم و به‌خصوص راه‌حل‌هایی که امروز جامعه می‌طلبد و نشر این سیاست‌ها، به آگاه‌سازی عمومی منجر می‌شود و این آگاه‌سازی به‌سرعت به فشاری بر سیاست‌گذاران تبدیل می‌شود و آن‌ها ناگزیر به پاسخگویی به این فشارهای اجتماعی خواهند بود. التهاب موجود، فقط در بین مردم نیست، بلکه در بین سیاست‌گذاران نیز وجود دارد و ادامه این شرایط، قطعاً برای جامعه بسیار پرهزینه خواهد بود.

به همین دلیل، تصور می‌کنم مسئولین دیر یا زود به این مسائل، تقاضاها و فشارهای اجتماعی پاسخ خواهند داد. به نظرم، این اقدام فرهنگستان، نوعی همکاری نزدیک‌تر بین نهاد علم و دانشگاه با فرهنگستان را فراهم می‌کند. یعنی باید نوعی همکاری بین فرهنگستان و وزارت علوم برقرار شود و این نهادها به‌صورت جزیره‌های جدا از هم نباشند. شاهدیم که نهادهای دیگری مانند معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری نیز ایجاد شده‌اند. سؤال اینجاست که اگر قرار است دولت کوچک و هزینه‌ها کم شود، اعضای این معاونت از کجا آمده‌اند؟ همه آن‌ها عضو هیئت‌علمی دانشگاه‌ها و وزارت علوم هستند. پس چرا باید تشکیلات عریض و طویلی به نام این معاونت ایجاد کنیم؟ به جای آن، باید وزارت علوم را تقویت کنیم. در این راستا، فرهنگستان قطعاً می‌تواند نقش مؤثری ایفا کند و با همکاری وزارت علوم و دانشگاه‌ها، به یکی از وظایف اصلی خود، یعنی نظارت بر عملکرد دانشگاه‌ها در سطح کشور، عمل کند. در این صورت، دانشگاه‌ها نیز شاهد نقش جدی‌تری از فرهنگستان خواهند بود و نهادها به‌صورت جزیره‌های جدا از هم عمل نخواهند کرد.

سوال: دردوره جدید، شاهدیم که صدای فرهنگستان بیشتر شنیده می‌شود و رفت‌وآمد دولتی‌ها به فرهنگستان افزایش پیدا کرده است. این تغییرات سیاسی و اجرایی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

دکتر راغفر: این تغییرات قطعاً بسیار مهم هستند، چراکه حداقل بدنه اصلی سیاست‌گذاران کشور، خواهان بهبود شرایط هستند. اما صدای علم و عالمان در جامعه ما کمتر شنیده شده است و این، فرصتی برای فرهنگستان است تا پژواک اندیشه‌های دانشگاه‌ها باشد. همکاری وزارت علوم و فرهنگستان می‌تواند این فرصت‌ها را گسترش دهد. متأسفانه در دو سه دهه گذشته، شاهد تضعیف نقش وزارت علوم بودیم؛ درحالی‌که این وزارتخانه نقشی بسیار کلیدی در حل معضلات اجتماعی و اقتصادی کشور دارد. نکته قابل‌توجه این است که ما امروز در فرآیند گذار از شرایط گذشته به شرایط جدید هستیم و ظهور فناوری‌های نوظهور باعث شده است که نقش نیروی انسانی و سرمایه انسانی بیش‌ازپیش برجسته شود.

لذا حفظ این سرمایه‌های انسانی که در دانشگاه‌ها تربیت می‌شوند و قرار است در خدمت جامعه باشند - درحالی‌که متأسفانه شاهد مهاجرت بی‌سابقه نخبگان کشور هستیم - بسیار مهم است. این همکاری بین فرهنگستان و وزارت علوم می‌تواند به شنیده شدن صدای بخش‌های مغفول مانده جامعه کمک کند و این صدا به‌طورقطع به فشاری اجتماعی تبدیل خواهد شد که مسئولین ناچار به پاسخگویی به آن خواهند بود.

سوال: آقای دکتر در کشور کمتر موضوع‌محور عمل شده یا تصمیم گرفته شده است، به‌خصوص در حوزه علوم انسانی. عنوان کارگروه شما «سرمایه‌گذاری در تولید» است که در نهاد علمی شکل گرفته است. اینکه با این عنوان قرار است کار خاصی انجام شود، شاید برای برند خود فرهنگستان هم مناسب باشد که در موضوعات و مسائل مشخصی ورود می‌کند و می‌خواهد راهکار ارائه دهد. این رویکرد را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ چراکه همواره شاهد عناوین کلی هستیم اما اکنون از جزئیات به‌سمت کلیات حرکت شده. به نظرتان می‌توانیم در ادامه وارد جزئیات بیشتری شوید و راه‌کارهای مناسب‌تری به نهاد حاکمیتی ارائه دهید؟

دکتر راغفر: همان‌طور که در ابتدا عرض کردم، امسال دوازدهمین سالی است که با عنوان «تولید» مزین می‌شود، ولی هر سال اوضاع از سال قبل بدتر می‌شود. این نشان می‌دهد که بین سیاست‌گذاری کلان کشور و سیاست‌های اجرایی فاصله وجود دارد. فرهنگستان در تلاش است تا این فاصله را پر کند و طبیعتاً این کار را باید عمدتاً با نیروهای داخلی کشور و متخصصان و کارشناسانی که خوشبختانه در همه زمینه‌ها در داخل کشور وجود دارند، انجام دهد و از مشارکت آن‌ها استفاده کند. از این جهت، این کار برای سیاست‌گذاری در کشور بسیار مفید است و فرصتی فراهم می‌کند که امیدوارم مستدام و مستمر باشد و دانشگاهیان نیز بیش‌ازپیش به نقش فرهنگستان عنایت کنند.

همچنین امیدوارم وزارت علوم همکاری خود را با فرهنگستان گسترش دهد. ما می‌توانیم فعالیت‌های بسیار گسترده‌ای را برای همکاری فرهنگستان علوم با دانشگاه‌های کشور تعریف کنیم که تاکنون اجرایی نشده‌اند. این فعالیت‌ها هم به وزارت علوم و هم به کارشناسان، متخصصان و استادان دانشگاه‌ها کمک خواهد کرد و جامعه می‌تواند از این ظرفیت بزرگی که در کشور بدون استفاده مانده است، برای حل مشکلات و مسائل استفاده مفیدی بکند. یکی از مسئولیت‌های اصلی دانشگاه‌ها، کمک به حل مسائل و مشکلات اجتماعی است و دانشگاه برای همین ایجاد شده است. دانشگاه، بخش اندیشه‌ای و فکری جامعه است و با وجود ده‌ها هزار نیروی نخبه در دانشگاه‌های کشور، این ظرفیت می‌تواند بالفعل شود. امیدوارم این اقدام، مقدمه‌ای برای از بین رفتن گسست موجود بین نهادهای حامی علم در کشور، از جمله فرهنگستان و وزارت علوم، باشد و دانشگاه‌ها، نهاد علم، سیاست‌گذاران و جامعه، ثمرات آن را ببینند.