به گزارش سلامت نیوز به نقل از همشهری، شهریور 1403بود که کارگروه تغییرات اقلیمی و میراث فرهنگی با اعلام وضعیت مخاطره‌آمیز و تهدید میراث فرهنگی متأثر از پدیده‌های اقلیمی شکل گرفت. 

میراث فرهنگی فقط تخت‌جمشید نیست

فرونشست در کشور از تخت‌جمشید تا قلب اصفهان در میدان نقش‌جهان را فراگرفته و صدای زنگ خطر را همه ما شنیده‌ایم. مدیرکل حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی در آغاز صحبت خود اما به مصادیق روشن میراث فرهنگی و جزئیات می‌پردازد و تأکید می‌کند که در مسئله فرونشست باید حواسمان به جزئیات میراث ارزشمند فرهنگی نیز باشد.

فاطمه داوری می‌گوید: «نگرانی فقط برای مصادیق روشن میراث فرهنگی که الان از آن صحبت می‌شود، نیست. مسئله فراتر است. واقعیت این است که فرونشست میراث فرهنگی مفهوم خیلی گسترده‌ای دارد که اگر این گستردگی را نشناسیم و درک نکنیم طبیعتاً در مرتبه ارزیابی مخاطرات راه درست را نخواهیم رفت.»
داوری درباره 2 وجه ملموس و ناملموس ادامه می‌دهد: «مصادیق وجه ملموس مثل تخت‌جمشید، نقش رستم، مسجد جامع اصفهان و میدان نقش‌جهان را می‌شناسیم.

در مجموع بیش از یک میلیون اثر تاریخی در کشور داریم که تا به حال فقط ۳۴ هزار اثر شناسایی و ثبت شده‌ و بقیه شامل آثار زیرسطحی، محوطه‌های تاریخی‌ و آثاری است که هنوز در فرآیند ثبت و کاوش قرار نگرفته‌اند. بخش بزرگی از تغییرات ناشی از رفتار زمین در آثار زیرسطحی رخ می‌دهد، اما به هر حال مهم است که بدانیم از 34هزار اثر ثبت و کاوش شده 20هزار مورد محوطه تاریخی است و 14هزار اثر هم بناهای تاریخی‌.»

او رکن دیگر حوزه ملموس میراث فرهنگی را بافت‌های تاریخی می‌داند و توضیح می‌دهد: «در کشور 190بافت تاریخی شهری داریم که بیش از ۳۴ هزار هکتار از شهرهای ما را در برمی‌گیرد و محل سکونت حدود 2.5میلیون نفر از جمعیت است. چند هزار روستای تاریخی هم در همین محدوده بافت‌های تاریخی است.» داوری با تأکید بر اینکه آیین‌ها و رویدادها بخش مهمی از میراث ناملموس است، می‌گوید: «دانش، باور و فناوری منجر به بروز میراث ملموس شده‌است. به‌عنوان مثال، گذشتگان ما دانش مکان‌یابی شهر و مجتمع‌های زیستی را داشتند و شرایط اقلیم با شهرسازی انطباق و معماری ما با بستر طبیعی زمین و اقلیم سازگاری داشت.» ‌

دانش بومی در تعامل با سرزمین

مدیرکل حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی به تعریف ایکوموس (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی) که از سال 2023ارائه شده، اشاره می‌کند و می‌گوید: «ارتباط مفهوم میراث فرهنگی و اقلیم در ایکوموس آغاز و برنامه‌های
3 ساله برای آن تدوین شده‌است.

از دیدگاه ایکوموس، بعد از انقلاب صنعتی نوع مدیریت و مواجهه‌ای که ما با کره زمین داشتیم شرایط را به‌گونه‌ای رقم زده که زیست را در روی کره زمین با مخاطرات جدی مواجه کرده است. راه برون‌رفت از این تغییرات اقلیمی کجاست؟ به اعتقاد ایکوموس بخش بزرگی از این راهکار از دل میراث فرهنگی به‌دست می‌آید.»

این نگاه وقتی به ایران می‌رسد، شرایط خاص خودش را پیدا می‌کند. داوری در توضیح بیشتر می‌گوید: «ما باید به یک واقعیت تاریخی توجه کنیم. فلات مرکزی ایران در پهنه اقلیمی و زیستی قرار گرفته که مسائل اقلیمی مرتبط با خودش را دارد و منتج به چیزی شده که امروز می‌گوییم فرونشست. نوع مدیریت منابع آب  استحصال منابع آب در این سرزمین از سوی پیشینیان ما چگونه بوده‌ و چه دانش و فناوری داشته‌اند؟ این دانش و فناوری از دل میراث فرهنگی استخراج می‌شود.

دانش بومی و شیوه‌های مدیریت منابع سرزمینی ازجمله منابع آب را فراموش کرده‌ایم و دنبال رویه‌های جدیدی هستیم که حاصل آن فرونشست شده‌است. پس ما این دانش بومی را خوانش نکرده‌ایم و تا خوانش نکنیم و در فرآیندهای برنامه‌ریزی امروزی به‌کار نبندیم به راهکار نمی‌رسیم. امروز ما در برنامه‌های ملی موضوع جهش مسکن داریم. آیا مکان‌یابی مجتمع‌های مسکونی برای بهره‌برداری از منابع آب صحیح است؟ من معتقدم سازمان برنامه و بودجه و نهادهای متولی توسعه عمران کشور لازم است موضوع بهره‌گیری از دانش و ظرفیت‌های بومی را
درنظر داشته باشند.»‌

پای نهادهای اجرایی در میان است

اولویت توجه به میراث تاریخی کشور در مواجهه با بحران فرونشست چقدر است؟ این سؤال را مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست در امور آب و فرونشست زمین اینطور پاسخ می‌دهد: «مسلما به‌نظر من یکی از اولویت‌های اصلی ما در بحث فرونشست، میراث تاریخی، آثار باستانی، بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی هستندکه هویت ما را تشکیل می‌دهند و بدون این سابقه و ریشه تاریخی در واقع شناسنامه و سررشته زندگی خود را از دست می‌دهیم. امیدوارم با حساسیتی که در وزارت میراث و پژوهشگاه دیدم، امسال کار ویژه‌ای در این زمینه شروع شود.»‌

فرونشست زیر پای میراث هزارساله

روشن شدن حقیقت موضوع و اهمیت دانش بومی به‌عنوان میراث ناملموس ما را به برنامه‌ریزی برای حفظ آثار تاریخی در برابر تغییرات اقلیمی هدایت می‌کند.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و عضو کارگروه تخصصی تغییرات اقلیمی در میراث فرهنگی در این میزگرد موضوع بحران کم‌آبی را مطرح می‌کند و می‌گوید: «بخش زیادی از محوطه‌های تاریخی ما در محدوده نیمه خشک کشور قرار دارد. قدمت این موضوع هم به درازنای تاریخ ایران برمی‌گردد. میزان بهره‌برداری از منابع آبی در گذشته با حال بسیار متفاوت است. تا زمانی که ندانیم مردمان این سرزمین در گذشته، چه راهکار و ابتکاری برای تعامل با زمین داشتند، نمی‌توانیم بحران امروز را مدیریت کنیم. بعد از آن باید بررسی کنیم که دامنه تهدید تغییر شرایط اقلیمی بر میراث فرهنگی چه اندازه است.

این مطالعه هم باید در بخش ملموس و هم در بخش ناملموس آثار تاریخی باشد. خطرپذیری میراث ما باید مورد مطالعه قرار بگیرد.»  حمید فدایی ادامه صحبتش را با ذکر مثال دنبال می‌کند و می‌گوید: «مرودشت با موضوع بحران فرونشست به شکل جدی درگیر است. نخستین شواهد این فرونشست حدود سال‌های ۸۷ و ۸۸ اتفاق افتاد که برای همگان باورپذیر نبود. متأسفانه در همان روزها در نزدیکی آن منطقه جشن خودکفایی گندم را به‌عنوان محصولی آب‌بر داشتیم. پس اگر برنامه‌ریزی‌های همه‌جانبه نباشد، این بحران همچنان ادامه خواهد داشت.» 

فدایی درباره مطالعات انجام شده در این‌باره می‌گوید: «تا امروز مطالعه جدی صورت نگرفته‌است. در پژوهشگاه میراث فرهنگی به تازگی مطالعه را شروع کردیم تا واقعا ابعاد این بحران را معرفی کنیم چون تا بحران شناخته و میزان خطرپذیری آن مشخص نشود، نمی‌توانیم به نسخه‌ای برای درمان برسیم.»‌