به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، با نزدیک شدن به ایام برگزاری حج تمتع که بزرگترین کنگره سالانه مسلمانان جهان و نمادی بی‌بدیل از همگرایی و همدلی امت اسلامی است، ضرورت پرداختن به ابعاد گوناگون این فریضه الهی بیش از پیش احساس می‌شود.

حج، فراتر از یک عمل عبادی فردی، بستر بی‌نظیری برای تبادل فرهنگی، تعاملات اجتماعی، و حتی بسترسازی برای دیپلماسی و تقریب دیدگاه‌های مسلمانان از ملّیت‌ها و مذهب‌های گوناگون است.

برای واکاوی این ظرفیت‌ و به‌ویژه نقش آن در تقویت پیوندهای میان مسلمانان و تعاملات فرهنگی در سطح بین‌الملل، گفت‌وگویی ترتیب داده‌ایم با جناب آقای "مهدی زارع بی‌عیب"، رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تایلند و درباره مسائلی همچون نقش محوری حج در پیوند فرهنگی و اجتماعی مسلمانان از سراسر جهان، ظرفیت‌های بالقوه این فریضه برای تعامل و گفت‌وگو با نخبگان و اندیشمندان کشورهای مختلف، به گفت‌وگو نشسته‌ایم که مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

تسنیم:  چگونه می‌توانیم از فرصت حج برای تقویت هویت اسلامی و همگرایی فرهنگی در دنیای امروز بهره‌برداری کنیم؟

درباره نقش حج در پیوند فرهنگی، آیین عبادی اجتماعی بستری بی‌نظیر برای پیوند فرهنگی میان مسلمان‌ها فراهم کرده است. این پیوند بر مبنای اشتراکات اعتقادی و غالباً تعاملات انسانی و همزیستی مسالمت‌آمیز در یک فضای معنوی و در مناسک حج خودش را نشان می‌دهد.

از نظر فرهنگی، حج فرایند انتقال نمادها، ارزش‌ها، زبان‌ها و تجربه‌هایی است که انسان‌ها دارند و خصوصاً مسلمان‌ها، غالباً از اقلیم‌های متفاوت و تمدن‌های گوناگون گرد هم جمع می‌شوند. این تجمع خودش پدیده زنده و چند لایه از ارتباطات میان فرهنگی است. در این معنا، می‌توانیم تسهیل‌گر شناخت متقابل و هم‌افزایی فرهنگی باشیم و ابزاری برای مقابله با کلیشه‌سازی و نگاه‌های تقلیل‌گرایانه نسبت به اقوام مسلمان‌ها.

نقش کلیدی حج در بازسازی هویت اسلامی فراملی

دنیای معاصر ما دنیایی است که هویت‌های دینی، ملی و جهانی غالباً در حال بازتعریف و در برخی موارد در تقابل با یکدیگر هستند. حج می‌تواند در بازسازی هویت اسلامی فراملی و حتی اخلاق‌محور نقش کلیدی بازی کند. برای تحقق این امر باید برنامه‌ریزی‌های فرهنگی را همزمان با حج تقویت کرد.

اولاً اینکه می‌توان نشست‌های علمی و گفت‌وگوهای میان نخبگان دینی و فرهنگی کشورهای اسلامی گذاشت. تولید و تبادل محصولات فرهنگی اعم از فیلم، مستند، کتاب و نمایشگاه با محوریت امت واحده می‌تواند برگزار شود. آموزش‌های مهارتی ارتباط میان فرهنگی، قبل از اعزام، برای استفاده حداکثری از این ظرفیت تعامل‌پذیر می‌تواند برگزار شود. این اقدامات شاید حج را از آن فریضه فردی خارج کند و آن را به یک تجربه تمدنی بدل سازد.

تسنیم: مسئله حج و تشرف به خانه خدا در ایران و تایلند چه تفاوت‌هایی دارد؟

نکته‌ای که هست، می‌خواهم خدمتتان عرض کنم، پارسال جناب آقای حجت‌الاسلام نواب اینجا بودند و برنامه‌ای برای دیدار ایشان با متصدی اصلی حج که اینجا معاون وزیر کشور است برقرار شد. مطالب خوبی در آن زمان مطرح شد و تقریباً می‌توان گفت این تفاوت‌های بین زائران فرهنگی ایران و زائران تایلندی را ایشان هم متوجه شد.

ایرانی‌ها با پیشینه عمیق مذهبی، همراه با تجربه تاریخی، ادبی، اجتماعی و مذهبی وارد فضای حج می‌شوند. ایرانیان عموماً در برنامه‌های جمعی، دعا و مشارکت دعا و مراسم‌های فرهنگی فعال‌اند و این حضورها نشانه برجسته از موضوعات فرهنگی نظام یافته ایرانیان است. در مقابل، زائران تایلند اغلب از اقلیت‌های مذهبی هستند که در یک محیط غالباً بودایی زندگی می‌کنند و برای آن‌ها حج بیش از اینکه یک تکرار باشد (چون ما غالباً سالانه این تکرار حج را برای خیلی از افراد در ایران داریم)، نوعی تجربه معنوی بی‌نظیر و تأیید هویت دینی در سطح بین‌المللی است. تفاوت در ساختار آموزشی، میزان دسترسی و شرایط اقلیت بودن، ویژگی‌های فرهنگی زائران تایلندی است که تفاوت‌شان با زائران ایرانی را مشخص می‌کند.

تسنیم: فعالیت‌های رایزنی فرهنگی تایلند در تبیین جایگاه معنوی و فرهنگی حج چیست؟

غالباً رایزن فرهنگی با بهره‌گیری از ظرفیت‌های محدود (البته خب بالاخره ما یک محدودیت خاصی داریم) ولی هدفمند تلاش می‌کند که نقش حج را در تقویت روابط فرهنگی بین مسلمانان و همچنین ایجاد همبستگی با ملت‌های مظلوم از جمله فلسطین برجسته کند.

اقداماتی که تا الان انجام شده شامل برگزاری نشست‌های قرآنی، جلسات تفسیر، تولید محتوای چند زبانه پیرامون پیام‌های معنوی و فرهنگی حج، تعامل با علمای اهل سنت در تایلند است. جدیداً یک سایتی به نام مهر قرآن تشکیل دادیم و نشست‌های مختلفی در خصوص حج هم برگزار می‌کند.

به همین دلیل، با ارتباط‌هایی که برقرار کرده‌ایم با اهل سنت، یک یا چند نفر از قاری‌های برجسته ایران را دعوت می‌کنیم که می‌آیند اینجا و در مساجد اهل سنت برنامه در ماه مبارک رمضان برگزار می‌کنند و این خیلی تاثیرگذار است برای اینکه ارتباطاتی برقرار می‌کند.

کمک بانک اسلامی تایلند برای اعزام حجاج 

ظرفیت‌های کشور تایلند برای تعامل با نخبگان فرهنگی کشورهای مسلمان در ایام حج باید در نظر گرفته شود. با توجه به اقلیت بودن مسلمانان در تایلند (89 درصد بودایی هستند) و سیاست رسمی این کشور که تساهل دینی و همزیستی است، دولت تایلند در سال‌های اخیر تلاش کرده با اعزام رسمی زائران، حمایت از سازمان‌های اسلامی داخلی و همچنین دعوت از نخبگان فرهنگی برای شرکت در مناسک حج، زمینه تعامل فرهنگی با کشورهای مسلمان را گسترش بدهد.

اخیراً هم این اتفاقات افتاده است. عملاً بانک اسلامی اینجا به کمک کسانی که می‌خواهند حج بروند آمده و یک سری نشست‌ها را با تقویت مجموعه دولت اینجا که در معاونت وزارت کشور مستقر است (که ما پارسال رفتیم) برقرار کرده است.

نخبگان فرهنگی این کشور به شکلی در تعاملات خاص فرهنگی شریک هستند. ظرفیت‌هایی که اینجا وجود دارد، ظرفیت‌هایی مثل شبکه نخبگان اسلامی جنوب تایلند است که اغلب ارتباطاتی با نهادهای اسلامی دارند. دانشگاه‌های اسلامی اینجا هستند که می‌توانند شریک علمی و فرهنگی پروژه‌های مربوط به حج باشند. همچنین گزارش‌دهی رسانه‌ای از تجارب حجاج و حجاج تایلندی، زمینه برای معرفی اسلام بومی‌شده در شرق آسیا است. این ظرفیت‌ها اگر توسط نهادهای فرهنگی مثل ما و بعضی از کشورهای اسلامی کار شود، بستر خوبی برای دیپلماسی فرهنگی در بستر معنوی است.

دیپلماسی عمومی را باید در سطوح مردمی و رسانه‌ای در ایام حج تقویت کرد

تسنیم: با توجه به اینکه جامعه مسلمانان تایلند در اقلیت هستند و شاید فرصت و امکان مناسبی برای ارتباط با مسلمانان سایر کشورها نداشته باشند، ایام حج چگونه می‌تواند به تقویت این ارتباط کمک کند؟

درباره بهره‌گیری از حج برای دیپلماسی عمومی می‌خواهم بگویم، در کشورهایی مثل تایلند که حدود 90درصد غیرمسلمان هستند، حج یک فرصت دیپلماتیک بی‌بدیل است. چرا که فضای غیررسمی و آزاد از پروتکل‌های سیاسی، امکان گفت‌وگو، تبادل‌ نظر و تعامل بین فرهنگی را فراهم کرده است.

شاید بشود گفت که دیپلماسی عمومی در حج را می‌توان در دو سطح خلاصه کرد؛ سطح مردم به مردم که مثلاً تعامل زائران، انتقال پیام‌های انسانی، مهربانی و وحدت از موضوعات تحت نخبه‌گان است که می‌توانیم این کار را انجام بدهیم، مثل گفت‌وگوهای تغییر و تبادل فکری که انجام می‌گیرد و همچنین سطح رسانه‌ای که تولید محتوای مشترک با رویکرد وحدت، مبارزه با اسلام‌هراسی و معرفی ارزش‌های انسانی و اسلامی است که می‌توانیم این کار را انجام بدهیم. غالباً رایزنی هم تاکید دارد که حج باید از حیطه شعر فردی فراتر برود و به عرصه ارتباط راهبردی فرهنگی مسلمانان تبدیل بشه.

"زوال موقت تعصبات فرقه‌ای"، الگوی موفق گفت‌وگوی درون دینی باشد

نقش حج در نزدیکی مذاهب را از منظر تجربه زیستی وحدت می‌توان بررسی کرد. در حج غالباً تمام مسلمانان با هر مذهب و قومیتی بدون واسطه در یک زمان و مکان مشترک اعمال یکسانی را انجام می‌دهند. این همزمانی و هم شکلی موجب زوال موقت تعصبات فرقه‌ای می‌شود. اگر این تجربه توسط نهادهای فرهنگی مذهبی پس از بازگشت مستندسازی و به یک مدل موفق گفتگوی درون دینی تبدیل شود (مثلا فرض بگیریم شرکت مشترک علمای اهل سنت در برنامه‌های حج یا انتشار مثلا نشریات چند مذهبی یا حمایت از پروژه‌های مستند تصویری با محوریت همدلی در حج)، می‌تواند الگوی خوبی برای تقریب مذاهب و گفت‌وگو در ایام حج در کشور تایلند باشد.

باید اینطوری بگوییم که با توجه به اینکه مسلمانان تایلند از مذاهب مختلفی مثل شافعی و مالکی و حنفی هستند زمینه گفت‌وگو و تعامل مذهبی در آن جامعه اسلامی پیش از اعزام فراهم است. هرچند تاکنون فعالیت‌های گفت‌وگوی رسمی بین مذهبی یا حج از سوی نهادهای دولتی تایلند خیلی محدود بوده اما ظرفیت این مجموعه ظرفیت بالایی است.

در برگزاری نمایندگان و گروه‌های مذهبی می‌تواند الگوی موفقی در تبیین همزیستی مسالمت‌آمیز باشد که ایران می‌تواند در این زمینه با پیشنهاد همکاری‌های پژوهشی نشست‌های فرهنگی نقش موثری رو ایفا کند.

تسنیم: بازتاب رسانه‌ای مراسم حج در کشور تایلند چگونه است؟ رسانه‌های این کشور در این ایام چگونه و در چه سطحی به مسئله حج ورود می‌کنند؟

درباره بازتاب رسانه‌ای مراسم حج در کشور تایلند همانطور که گفتم این کشور، کشور بودایی است. در کشور تایلند غالباً رسانه‌های عمومی کمتر ولی رسانه‌های محلی مسلمانان، به‌ویژه منطقه جنوب این کشور مثل ایالات "پاتانی" نقش فعالی در انتقال اخبار و روایت‌های فرهنگی حج دارند؛ ولی بعضاٌ در فیسبوک و فضای مجازی این اتفاقات منعکس می‌شود. مسلمانان در این کشور فعالیت خاصی دارند و دولت هم به این فعالیت‌ها احترام می‌گذارد و غالباً سعی می‌کند پوششی دهد.

اما از ویژگی‌های این بازتاب هم می‌توان گفت که مثلا تاکید غالباً بر انعکاس تجربه معنوی زائران، توجه به نقش حج و تقویت هویت اسلامی و اقلیت مسلمانان و استفاده از زبان‌های تایلندی برای انتقال پیام‌های فرهنگی است.

با این حال نبود پوشش گسترده از رسانه ملی تایلند می‌تواند مقداری بحث معنوی جامعه مسلمان را به انزوا بکشاند ولی فضای ملی این کشور این آمادگی را دارد و رایزن فرهنگی ایران هم می‌تواند نقش پیونددهنده بین این موضوعات ایجاد کند.

سال گذشته با آمدن جناب آقای نواب بحث تعامل رسانه‌ای مطرح و پل رسانه‌ای خوبی ایجاد شد. در جریان ملاقات با معاون وزیر این کشور هم تلاش‌هایی درباره بحث‌های رسانه‌ای انجام شد و بعضی از مراکز اسلامی، مساجد و رسانه‌های  دیجیتال هم ارتباط برقرار کردیم. پیشنهاد ما این است که این اتفاق جدی‌تر رخ دهد و به عنوان مثال تولیدات مستند مشترک از زاویه دید زائران ایرانی و تایلندی انجام شود. تبادل خبرنگار و مستندساز در ایام حج اتفاق بیفتد. شاید پلتفرم‌های رسانه‌ای دوزبانه هم بتواند در بازتاب بعضی از مناسک حج کمک کنند.

نهایتاً به نظر بنده با انجام اقداماتی مثل این موارد شاید بتوان در راستای بهبود و توسعه دیپلماسی فرهنگی، پیام مشترک معنوی و انسانی حج را بهتر به مخاطبان و جامعه هدف منتقل کرد. 

چالش تایلند در تعامل فرهنگی اسلامی؛ از کمبود بودجه و رسانه تا نبود نیروی متخصص

تسنیم: تایلند برای اجرای این برنامه‌ها با توجه به ترکیب جمعیتی، با چالش خاصی مواجه است؟ 

یکی از چالش‌هایی که کشور تایلند در این زمینه با آن مواجه است، محدودیت در بودجه و زیرساخت‌های رسانه‌ای اسلامی است؛ در کنار این موارد، یکی دیگر از محدودیت‌هایی که به شدت به چشم می‌آید، کمبود کادر تخصصی است به طوری که در حال حاضر وزارت کشور تایلند هم که متولی این امور است با کمبود نیروی متخصص مواجه است و به شدت تلاش می‌کند افراد متخصص را جذب کند. 

یکی دیگر از چالش‌ها و نقاط ضعف، مربوط به حوزه تولید محتوای دینی و فرهنگی برای مخاطبان بین‌المللی و ضعف در شبکه‌سازی رسانه‌ای برای تعامل با کشورهای اسلامی است. البته شاید برخی ملاحظات سیاسی داخلی مرتبط با اقلیت مذهبی در این کشور در بروز این چالش‌ها و ضعف‌ها دخیل باشد. هرچند همانطور که عرض کردم تعاملات دولت تایلند با مسلمانان خیلی زیاد است؛ به عنوان مثال من یک هفته پیش در مراسمی با عنوان "مولود نبی" شرکت کردم که پادشاه بالاترین مرتبه مقامی این کشور را دارد همراه با کابینه و رئیس مجلس و نمایندگان در این برنامه "مولود نبی" شرکت کرد که خیلی بازتاب گسترده رسانه‌ای هم پیدا کرد.

تسنیم: شما به عنوان رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تایلند، با این چالش‌ها و محدودیت‌ها چگونه مواجه شدید؟

با توجه به محدودیت‌های موجود،‌ رایزنی فرهنگی در محیط‌های چند دینی و حساسی که الان مثل تایلند وجود دارد نیازمند انعطاف‌پذیری و پرهیز از تقابل و تمرکز بر مشترکات انسانی فرهنگی است که غالباً در این راستا  ما کارهایی را انجام دادیم؛ سعی کردیم از زبان وحدت و اخلاق صلح در مذاکرات، گفت‌وگوها و ارتباطات استفاده کنیم؛ تعامل فعال با دانشگاه و نهادهای بین‌دینی داریم و به جای تبلیغات مستقیم به تولید محتوای فرهنگی گفت‌وگومحور می‌پردازیم که غالباً در کارهایی که در فضای مجازی انجام می‌دهیم کاملا مشهود است و خیلی‌ها بازخوردهای این را می‌بینند. 

تقابل‌های سیاسی را با استفاده از ظرفیت موسم حج و پساحج، به گفت‌وگو تبدیل کنیم

تسنیم: با توجه به ظرفیت‌های موجود و اقداماتی که چه از سوی رایزنی فرهنگی ایران و چه از سوی جامعه مسلمانان تایلند صورت می‌گیرد، فرصت‌های فرهنگی پساحج در این زمینه را چگونه می‌بینید؟

پس از حج، فرصت طلایی برای نهادینه‌سازی تجربه حج در ذهن و زندگی زائران ایجاد می‌شود که می‌توانیم برای توسعه ارتباطات بین فرهنگی با محور حج با کشور تایلند برقرار کنیم. باتوجه به اقلیت‌بودن جمعیت مسلمانان تایلند، این فرصت ارزشمندی است که می‌توان پس از موسم حج، سلسله نشست‌هایی را با حضور نخبگان مذهبی، فرهنگی و رسانه‌ای برگزار و تجربیات حجاج دو کشور و حتی سایر کشورها را منتقل کرد.

نگاه فرهنگی مراسم حج شاید در حالت کلی و ظاهری یک فریضه عبادی باشد اما واقعاً یه بستر خاصی است که موضوعاتی مثل مسئله فلسطین و روابط دیپلماتیک کشورهای اسلامی، بر این مناسک معنوی و فرهنگی، سایه انداخته است. ما هم تلاش می‌کنیم اثرات منفی که در این فضا وجود دارد را برطرف کند؛ در این مسیر باید بر ابعاد مشترک انسانی، دینی و اخلاقی حج متمرکز شویم و آن را تقویت کنیم تا فضای حج از تقابل به میدان گفت‌وگو تبدیل شود.

ما این اتفاق و اقدام را در این کشور برقرار کردیم با این ارتباط‌هایی که ایجاد شده است، این تقابل را کمرنگ کنیم؛ البته کشور تایلند هم بنا ندارد که این اتفاق رخ دهد و بنا دارد بحث همزیستی‌ مسالمت‌آمیز اتفاق بیفتد.

تسنیم: در پایان اگر نکته‌ای باقی مانده، بفرمایید.

نکته آخری که می‌خواهم عرض کنم ظرفیت حج برای حمایت از مردم مظلوم غزه است؛ خب شعار حج امسال در حمایت از مردم غزه است که فرصتی برای به تصویر کشیدن چهره انسانی و اخلاق محور امت اسلامی است؛ در کشور تایلند هم غالباً در مساجد این تبلیغات در حال انجام است و مردم مسلمان، کمک‌هایی را آماده کردند تا برای مردم غزه ارسال شود. هم شیخ‌الاسلام و هم مساجد این کشور تأکید زیادی بر حمایت از فلسطین و غزه دارند.

همواره سیاست خارجی این کشور بنای بی‌طرفی دارد ولی بالاخره مسلمانان این کشور غالباً حمایت از مظلوم را در قالب مفاهیمی مثل  عدالت، کرامت انسانی و صلح جهانی که مورد پذیرش نهادهای فرهنگی مدنی تایلند است مطرح می‌کنند. به نظر بنده در کشورهایی مثل تایلند پیام حج در حمایت از مردم فلسطین با زبان فرهنگی، انسانی و چند بعدی بیان شود نه صرفاً بحث سیاسی، تا بتواند تاثیر لازم و مدنظر را بر مردم این کشور بگذارد.

انتهای پیام/