به گزارش خبرنگار مهر، خشای آرشا (فرمان روا +قهرمان) که او را با نام خشایارشا می‌شناسند پسر داریوش بزرگ و دختر کوروش بود. و در سال حدود ۵۲۰ قبل از میلاد متولد شد و در جوانی کارهای مملکت داری را از پدر آموخت و ورزیدگی یافت و مدتی فرمانروای بابل شد. با آنکه پسر بزرگ داریوش نبود ولی به احترام خون کوروش و شخصیت والای خودش ولیعهد پدر شد و در سال ۴۸۶ قبل از میلاد جانشینش شد. هرودتوس در کتاب هفتم می‌گوید او خوش اندام‌ترین مرد آسیا بود و از خلال روایات یونانیان که دشمن خونین او بودند به خوبی می‌توان پی برد که هنر دوست بوده است اما خودکامه و در امور دینی متعصب و در امور دنیوی فردی هوس‌باز بوده است.

در کتاب شرح مصور نقش رستم آمده که: خشایارشا بناهایی که پدرش آغاز به ساخت کرده بود را کامل کرد و خودش هم تالارها و کاخ‌های بلند و با شکوه ساخت و هنر سنگ تراشی دوره هخامنشی را به اوج رساند. و در یک شب توسط دو تن از یارانش کشته شد. جسدش را به نقش رستم آورده و در آرامگاهی که به فرمان خودش در صد متری شرق و شمال شرقی آرامگاه داریوش بود، دفن کردند. جبهه آرامگاه خشایارشا چهار صلیب مساوی دارد در بالا «فرکیانی» و «آتش شاهی» بر فراز آتشدان پایه دار و نقش خشایارشا در حال نیایش را کنده اند ولی از کتیبه خبری نیست. تاج او خراب شده به همین دلیل خوب مشخص نیست. ظاهراً کنگره دار بوده است. دهلیز آرامگاه کوچک است. سه در ۶.۶۰ متر و تنها یک اتاقک دارد که درست رو به روی درگاه است و در آن سه قبر کنده اند. قبرها کمی بزرگ‌تر از قبور آرامگاه داریوش هستند.

دسترسی همگانی برای دیدن داخل این آرامگاه یا گوردخمه سنگی وجود ندارد جز برای باستان شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی که برای آن راه پله و داربست‌هایی برای مرمت قرار داده‌اند. خبرنگار مهر با همکاری پایگاه میراث فرهنگی نقش رستم در استان فارس توانست از این مکان دیدن کند. مشاهدات نشان می‌دهد درون آرامگاه نقشی وجود ندارد جز رگه‌هایی از سنگ‌های طبیعی کوه. اما بیرون از آرامگاه چلیپا شکل، نقش برجسته‌هایی از فروهر، آتشدان، خشایارشا و افرادی که در حال مناجات هستند به همراه ۲۸ نفر به نماد ۲۸ ساتراپی هخامنشی که زیر تخت را بلند کرده‌اند؛ قابل مشاهده است.

مدتی است که داربست‌ها جلوی این آرامگاه بسته شده تا کارشناسان بتوانند نقش برجسته‌ها را مرمت کرده و مطالعه کنند. در بخشی از اقدامات مرمتی که در این مکان انجام شد ۱۳ نقش برجسته مرمت اضطراری شدند. چون بخش‌های بزرگی از این نقش برجسته‌ها در طول زمان بر اثر ترک، رویش گیاهان و انقباض و انبساط درونی سنگ‌ها دچار شکستگی شده بود. هم اکنون هم نمونه‌هایی از انقباض و انبساط سنگ‌ها و فرسایش آن را در فضای داخلی آرامگاه می‌توان دید، ترک‌های داخل سنگ‌ها از آب‌هایی است که از بالای کوه و بالای سر آرامگاه خشایارشا می‌ریزد. به همین جهت رگه‌هایی از آن باعث شده تا این آرامگاه سنگی کمی دارای رگه‌های متعدد باشد.

توضیحات عسگری چاوردی مدیر پایگاه نقش رستم درباره آرامگاه خشایارشا

اما خطر جدی که این آرامگاه و نقش برجسته‌ها و آرامگاه‌ها و نقش برجسته‌های دیگر نقش رستم را تهدید می‌کند فرونشست است. بخش‌هایی از زمین این محوطه ثبت جهانی شده دهان باز کرده و در حال کشیدن آثار باستانی به داخل خود است. اتفاقی که به مرور زمان افتاده و بیم آن می‌رود که تمام آثار باستانی نقش رستم در فرونشست‌ها دفن شوند.