خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب: اقتصاد فرهنگ و هنر یکی از بخش‌های مهم و استراتژیک در توسعه پایدار کشورها است. این حوزه نه تنها ابزار قدرتمندی برای حفظ و ترویج هویت فرهنگی جامعه است، بلکه می‌تواند به‌عنوان موتور محرکه‌ای برای اقتصاد عمل کند. در دنیای امروز، تولید آثار هنری و فرهنگی به بخشی جدایی‌ناپذیر از صنعت خلاق تبدیل شده که با ایجاد شغل، جذب سرمایه و ارتقای ارزش افزوده، نقش مهمی در رشد اقتصادی دارد.

در این زمینه سیدصادق پژمان کارشناس و پژوهشگر حوزه فرهنگ یادداشتی را به صورت اختصاصی با عنوان تقویت هویت ملی با سرمایه‌گذاری در تولید صنایع فرهنگی در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است.

در این یادداشت آمده است؛

با آغاز سال ۱۴۰۴ و نام‌گذاری آن از سوی رهبر معظم انقلاب با عنوان «سرمایه‌گذاری برای تولید»، بار دیگر بر اهمیت نقش‌آفرینی بخش‌های پیشران اقتصاد ملی تأکید شد؛ بخش‌هایی که ضمن برخورداری از ظرفیت اقتصادی بالا، توان ارتقای هویت ملی و تقویت قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران را نیز دارند. در این میان، «صنایع فرهنگی و خلاق» از جمله حوزه‌هایی هستند که می‌توانند پیوندی مؤثر میان فرهنگ، نوآوری و اقتصاد ایجاد کنند. صنایعی چون طراحی و معماری، بازی‌های رایانه‌ای، هنرهای نمایشی، نشر الکترونیک، صنایع دستی، موسیقی، رسانه‌های دیجیتال و تبلیغات، علاوه بر ظرفیت بالای صادراتی، توانایی اثرگذاری بر فرهنگ عمومی، اشتغال‌زایی گسترده و حضور در بازارهای جهانی را دارند. بر این اساس، سرمایه‌گذاری هدفمند در این حوزه‌ها می‌تواند یکی از مسیرهای تحقق عملی شعار سال باشد.

نقش راهبردی صنایع فرهنگی و خلاق در اقتصاد جهانی

بر اساس گزارش سال ۲۰۲۴ سازمان کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (UNCTAD)، ارزش صادرات جهانی خدمات خلاقانه با رشد ۲۹ درصدی به ۱.۴ تریلیون دلار رسیده است. همچنین مجموع صادرات صنایع خلاق (کالا و خدمات) در سال ۲۰۲۲ به حدود ۲ هزار میلیارد دلار رسیده است. این ارقام، رشد سالانه‌ای بالغ بر ۱۶.۵ درصد را در صادرات جهانی این حوزه نشان می‌دهد؛ در حالی که میانگین رشد تولید ناخالص داخلی جهان در همان بازه، تنها حدود ۳ درصد بوده است. این تفاوت چشم‌گیر، گواه آن است که اقتصادهای پیشرفته جهان، سرمایه‌گذاری در صنایع فرهنگی و خلاق را به‌عنوان یکی از راهبردهای توسعه پایدار خود انتخاب کرده‌اند.

وضعیت ایران در اقتصاد خلاق؛ شکاف بین ظرفیت و عملکرد

با وجود برخورداری ایران از ظرفیت‌های فرهنگی غنی، متأسفانه حضور کشورمان در بازار جهانی صنایع خلاق کمرنگ است. بر اساس آخرین آماری که توسط UNCTAD در سال ۲۰۱۱ از صادرات صنایع خلاق ایران منتشر شده، رقم صادرات حدود ۱.۵ میلیارد دلار اعلام شده است. اگر همان روند با رشد میانگین جهانی ادامه می‌یافت، این رقم می‌توانست در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۳.۲ میلیارد دلار برسد؛ اما به دلیل عدم ارائه مستمر داده‌ها و نبود سیاست‌گذاری منسجم، آمار رسمی به‌روزی از صادرات خلاق ایران در دست نیست.

در سال ۱۴۰۲، کل صادرات غیرنفتی کشور ۵۰ میلیارد دلار اعلام شد. با این حال، سهم صنایع خلاق و فرهنگی از این رقم، به تخمین کارشناسان، همچنان کمتر از ۲.۵ میلیارد دلار است. این در حالی است که ظرفیت اقتصادی این حوزه، طبق محاسبات مبتنی بر سهم جهانی صنایع خلاق از GDP، می‌تواند تا ۳۰ میلیارد دلار افزایش یابد.

اشتغال‌آفرینی خلاقانه؛ فرصت طلایی برای جوانان

طبق آمار جهانی، صنایع فرهنگی و خلاق می‌توانند بین نیم تا ۱۲.۵ درصد اشتغال هر کشور را به خود اختصاص دهند. با در نظر گرفتن این نسبت، ظرفیت اشتغال این حوزه در ایران بین یک تا سه میلیون نفر برآورد می‌شود؛ رقمی که در شرایط فعلی کشور می‌تواند گره‌گشای بخشی از چالش بیکاری به‌ویژه در میان فارغ‌التحصیلان حوزه‌های هنری، معماری، رسانه و فناوری باشد.

معماری و بازی‌های رایانه‌ای؛ دو حوزه کلیدی با ظرفیت‌های مغفول

معماری به‌عنوان یکی از شاخه‌های صنایع خلاق، در ایران نه‌تنها سابقه‌ای تاریخی و فرهنگی دارد، بلکه از منظر صادرات خدمات مهندسی و طراحی نیز می‌تواند به‌ویژه در بازارهای منطقه‌ای و جهان اسلام نقش‌آفرین باشد. طراحی شهری، بازآفرینی بناهای تاریخی، و معماری نوین اسلامی-ایرانی، ظرفیت‌هایی هستند که هم جنبه اقتصادی دارند و هم فرهنگی.

در کنار آن، بازی‌های رایانه‌ای از جمله صنایع خلاق با رشد سریع در سطح جهانی هستند. درآمد بازار جهانی بازی‌های دیجیتال در سال ۲۰۲۳ به بیش از ۱۸۴ میلیارد دلار رسید. ایران با وجود برخورداری از نیروی انسانی متخصص و مخاطب میلیونی، سهم ناچیزی در این بازار دارد. سرمایه‌گذاری در این حوزه می‌تواند ایران را از مصرف‌کننده صرف به تولیدکننده و صادرکننده بازی‌های بومی ارتقاء دهد؛ موضوعی که علاوه بر سودآوری، به ارتقای فرهنگ و روایت‌های بومی در فضای دیجیتال نیز کمک می‌کند.

نمونه‌های موفق: از چین تا امارات

چین با ۲۵۰ میلیارد دلار صادرات کالاهای خلاق در سال ۲۰۲۲، در صدر کشورهای صادرکننده این حوزه قرار گرفت. آمریکا با ۴۶ میلیارد دلار، ایتالیا با ۳۹ میلیارد دلار، و فرانسه و آلمان در رتبه‌های بعدی هستند. در میان کشورهای منطقه، امارات متحده عربی با صادرات ۲۳ میلیارد دلاری از خدمات و کالاهای خلاق، الگویی موفق از سرمایه‌گذاری منسجم در این حوزه ارائه داده است. این کشور تنها در دو سال، صادرات کالاهای خلاق خود را از ۹ میلیارد به ۱۷ میلیارد دلار رسانده و رشد سالانه ۴۴ درصدی را تجربه کرده است.

فرصت تاریخی پیش‌روی ایران

ایران با ثبت بیش از ۲.۲۵ درصد از میراث فرهنگی جهانی و جایگاهی در میان ۱۰ کشور نخست در این حوزه، از پتانسیل بالایی برای توسعه صنایع فرهنگی برخوردار است. در عین حال، رتبه ۶۲ کشورمان در فهرست قدرت نرم جهانی در سال ۲۰۲۴، نشان می‌دهد که این ظرفیت‌ها به‌درستی به اقتصاد و دیپلماسی فرهنگی تبدیل نشده‌اند. برنامه‌ریزی هدفمند، ارائه آمار شفاف، تدوین راهبرد ملی برای توسعه صادرات خلاق، و فعال‌سازی نهادهای مرتبط می‌تواند مسیر بهره‌برداری از این فرصت را هموار کند.

سرمایه‌گذاری در فرهنگ، سرمایه‌گذاری در آینده است

سرمایه‌گذاری در صنایع فرهنگی و خلاق نه‌تنها به تولید اقتصادی پایدار و اشتغال‌زا می‌انجامد، بلکه ابزاری مؤثر برای تقویت هویت ملی، ارتقای فرهنگ عمومی، و افزایش نفوذ منطقه‌ای و جهانی ایران است. این سرمایه‌گذاری باید با نگاهی به بازارهای بین‌المللی، استفاده از فناوری‌های نوین، حمایت از هنرمندان، تسهیل مجوزها، و ایجاد زیرساخت‌های تولیدی و آموزشی همراه باشد.

توسعه صادرات فرهنگی، برگزاری نمایشگاه‌ها و حضور فعال در بازارهای جهانی، تقویت زنجیره ارزش تولیدات فرهنگی از طراحی تا توزیع، و تسهیل سرمایه‌گذاری خصوصی در این بخش، اقداماتی است که می‌تواند صنایع فرهنگی ایران را به جایگاهی شایسته در اقتصاد جهانی برساند. اگر این مسیر با عزم ملی و مدیریت منسجم طی شود، صنایع فرهنگی و خلاق می‌توانند به یکی از پیشران‌های اقتصادی ایران در سال ۱۴۰۴ و سال‌های پیش‌رو تبدیل شوند.