صنعت و بازار خودرو ایران همچنان در چارچوب پارامترهای اقتصادی محدودکننده‌ای فعالیت می‌کند که به‌طور مستقیم بر تصمیمات خرید مصرف‌کنندگان و رفتارهای پذیرش بازار تاثیر می‌گذارد.

برای انجام یک تحلیل جامع و همه‌جانبه از بازار و صنعت‌خودرو کشور، ضروری است تمام پارامترهای کلیدی مرتبط با میزان تاثیرگذاری عوامل مختلف مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند. رویکرد تحلیل ۳۶۰ درجه‌ای به‌معنای ارزیابی دقیق، نظام‌مند و جامع تمام عوامل داخلی و خارجی موثر بر صنعت‌خودرو است. بر اساس این تحلیل، راهبردهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت صنعت‌خودرو ارائه می‌شود. چنین تحلیل‌هایی باید در سطوح عالی وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مرتبط انجام شوند؛ اما تاکنون شواهدی از اهتمام جدی مسئولان در این زمینه مشاهده نشده است.

در چارچوب این نوشتار، ۶ گروه اصلی ذینفع شامل خودروسازان، مونتاژکاران، زنجیره‌تامین، تصمیم‌گیران (سیاست‌گزاران)، بازرگانان و مصرف‌کنندگان به‌عنوان ارکان کلیدی اکوسیستم صنعت‌خودرو شناسایی شده‌اند. نقش و تاثیر هر یک از این ذینفعان به‌دقت مورد مطالعه قرار گرفته و توصیه‌هایی در راستای تقویت نقاط قوت و رفع نقاط ضعف آنان تدوین شده است. در این میان، توانمندی تولیدکنندگان در پذیرش فناوری‌های نوین و ارتقای رقابت‌پذیری محصولاتشان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

همچنین، شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای موجود در بازار کشور یکی از محورهای اصلی این تحلیل محسوب می‌شود. از دیگر ابعاد کلیدی این رویکرد، بررسی پایداری مالی زنجیره‌تامین در مواجهه با چالش‌های داخلی نظیر بی‌ثباتی اقتصادی و چالش‌های خارجی همچون تحریم‌های بین‌المللی است.

علاوه‌بر این، سیاست‌گزاری‌های کلان اقتصادی و صنعتی به‌عنوان عوامل تعیین‌کننده در شکل‌دهی آینده صنعت‌خودرو مورد توجه قرار گرفته‌اند. تحلیل فرصت‌ها و تهدیدهای تجاری ناشی از نوسانات ارزی یا تغییرات ژئوپلیتیکی نیز برای فعالان تجاری ضروری است. همچنین، بررسی تعادل میان عرضه و تقاضا به‌عنوان یکی از عوامل بنیادین رشد بازار، همراه با درک رفتار مصرف‌کنندگان در چارچوب تحلیل ۳۶۰ درجه‌ای صورت گرفته است.

از لحاظ جامعیت ابعاد تحلیل ۳۶۰ درجه‌ای گسترده بوده و هدف این نوشتار ارائه یک تحلیل فراگیر آکادمیک از تمام پارامترهای ممکن نیست؛ بلکه تمرکز اصلی آن بر شناسایی گلوگاه‌ها و ارائه چهار توصیه محوری مبتنی بر این رویکرد بوده است. با وجود محدودیت‌ها، تلاش شد توصیه‌های ارائه‌شده تمام ذینفعان اصلی را پوشش دهد و ابعاد مختلف تحلیل ۳۶۰ درجه‌ای شامل عوامل داخلی، خارجی، اقتصادی، فناورانه و اجتماعی را منعکس کند.

چارچوب پیشنهادی می‌تواند مبنای تدوین راهبردهای جامع برای توسعه صنعت‌خودرو کشور باشد و زمینه رفع چالش‌ها و ناکارآمدی‌های موجود را فراهم آورد.

بر این اساس تلاش خواهد شد جنبه‌های متنوع دیگری از این تحلیل در نوشتارهای آینده و در راستای رسالت این «رسانه» ارائه شود که بخش نخست آن را از نظر خواهید گذراند.

توصیه‌های «دنیای خودرو» برای خودروسازان

در سال ۱۴۰۴ به‌نظر می‌رسد فارغ از دیدگاه تولیدکنندگان نسبت به‌پتانسیل فناوری خودروهای برقی، تحولی عمیق‌تر در صنعت‌خودرو جهانی درحال شکل‌گیری است که عمدتا از طریق هوشمندسازی خودروها به‌جریان افتاده است.

پذیرش گسترده سیستم‌های پیشرفته کمک‌راننده (ADAS) سطح ۲ که پیش‌تر به‌عنوان یک ویژگی ممتاز شناخته می‌شد، اکنون به‌یک انتظار استاندارد در بازار جهانی تبدیل شده است. این تغییر فناورانه چشمگیر نشان‌دهنده بازتعریف اساسی انتظارات مصرف‌کنندگان در زمینه قابلیت‌ها و ویژگی‌های ایمنی خودروهاست. عملکرد ADAS سطح ۲ شامل قابلیت‌هایی نظیر کنترل کروز تطبیقی، کمک به‌مرکز خط و مدیریت ترافیک در شرایط راهبندان و بهبود ایمنی خودروها بوده و به‌عنوان نماد عملی هوشمندسازی خودروها شناخته می‌شود .

در سال ۱۴۰۴، به‌نظر می‌رسد بازار و صنعت خودروهای تمام‌برقی (BEV) در ایران همچنان با تغییرات چشمگیری مواجه نشود؛ اما مصرف سوخت خودروها همواره برای مخاطبان این بخش از بازار مهم بوده و با توجه به‌این‌که آلودگی شهرها غیر قابل چشم‌پوشی است، علاقه به خودروهای پاک پیوسته رو به‌افزایش است.

چهار پیشنهاد «دنیای‌خودرو» برای تولیدکنندگان خودرو؛

۱. ارجحیت هوشمندسازی بر برقی‌سازی : تدوین استراتژی جامع برای پذیرش فناوری‌های نوظهور با تمرکز بر هوشمندسازی محصولات مانند پیاده‌سازی سیستم‌های پیشرفته کمک‌راننده (ADAS) به اولویت تبدیل شده و البته برنامه‌های مدون برای تبیین سبد محصولات (هیبرید، برقی و هیبرید پلاگین) نیز بسیار مهم است.

۲. تمایز محصول: تمرکز بر عناصر متمایزکننده محصول نظیر رابط انسان-ماشین (HMI) پیشرفته، فناوری‌های ایمنی برتر و طراحی‌های نوآورانه. ارائه گزینه‌های شخصی‌سازی برای پاسخگویی به‌ترجیحات متنوع مصرف‌کنندگان، هم‌زمان با ارتقای کیفیت ساخت به‌عنوان مزیت رقابتی کلیدی است.

۳. وفاداری برند: تقویت راهبردهای حفظ مشتری از طریق بازاریابی یکپارچه، ارائه خدمات پس از فروش ممتاز، پژوهش مستمر درباره ادراک مصرف‌کنندگان از برند و استفاده از داده‌های حاصل برای بهبود تجربه خرید و استفاده از محصولات الزامی است.

۴. مشارکت راهبردی: برقراری همکاری‌های استراتژیک با شرکت‌های فناوری‌محور جهت تسریع چرخه نوآوری، ایجاد مشارکت‌های راهبردی با تامین‌کنندگان کلیدی برای کاهش هزینه‌ها از طریق صرفه‌جویی مقیاسی و بهینه‌سازی زنجیره‌تامین جهت تضمین پایداری عملیاتی در شرایط بازار متغیر است. بازپرداخت سریع بدهی‌های معوقه به ‌زنجیره‌تامین شرایط را برای رشد کل اکوسیستم فراهم می‌کند و تا حد زیادی مهم است.

توصیه‌های «دنیای خودرو» برای مونتاژکاران

اگر بگوییم سیاست‌های دولت و مجلس در سال ۱۴۰۳ دچار تناقض نبود، حتما هم‌افزا و شفاف نیز نبوده است. از یک سو تلاش‌هایی برای محدود کردن واردات به‌منظور حمایت از تولید داخلی صورت گرفته و از سوی دیگر، برای کنترل قیمت‌ها و ایجاد رقابت نسبی در بازار، مجوزهای محدودی برای واردات صادر شده است. این رویکرد واکنشی و کوتاه‌مدت نه‌تنها موجب سردرگمی بازار شده، بلکه سبب عدم‌ثبات قیمت‌ها نیز شده است؛ به‌گونه‌ای که نه تولید داخلی توانسته به‌طور کامل تقویت شود و نه واردات توانسته تعادل پایداری ایجاد کند.

امید می‌رود دولت و مجلس در سال ۱۴۰۴ با اتخاذ سیاست‌های همگرا و بلندمدت بتوانند مسیر روشن‌تری برای صنعت‌خودرو ترسیم کنند. در این میان شواهد بازار حاکی از آن است که مونتاژکاران ایران به‌محصولات چینی وابسته‌اند و برندهای چینی به‌افزایش قابل توجهی در حجم فروش در بازار داخلی ایران دست یافته‌اند و آن دسته از شرکت‌های ایرانی که صرفا با محصولات (CKD) فعالیت می‌کردند، با حاشیه‌های قابل ملاحظه‌ای از رشد کلی بازار پیشی گرفته‌اند. احتمالا مشتریان داخلی در سال ۱۴۰۴ شاهد حضور پررنگ‌تر خودروهای چینی درکشور خواهند بود؛ اما مصرف‌کننده ایرانی از خدمات پس از فروش محصولات کم‌تیراژ چینی راضی نیست.

توصیه‌های راهبردی «دنیای خودرو» به مونتاژکاران را این‌طور می‌توان خلاصه کرد:

۱. شبکه پساخرید: ایجاد زیرساخت گسترده و کارآمد خدمات پس از فروش با پوشش جغرافیایی مناسب، طراحی سیستم جامع پشتیبانی مشتریان برای پاسخگویی به نیازهای متنوع از تعمیرات اضطراری تا تامین قطعات مصرفی، همراه با برنامه آموزش مستمر تکنسین‌ها برای شایستگی فنی انکارناپذیر است.

۲. مدیریت هزینه: پیاده‌سازی مدل‌های پیشرفته مدیریت هزینه با تمرکز بر بومی‌سازی به اندازه منطقی، ارزیابی دقیق امکان‌سنجی، تاسیس مراکز مونتاژ منطقه‌ای برای کاهش هزینه‌های لجستیکی و هم‌سویی با سیاست‌های حمایتی دولت از تولید داخلی نیز ضروری است.

۳. قیمت‌گذاری رقابتی: تمرکز بر طراحی و عرضه خودروهای با ارزش افزوده بالا و قیمت رقابتی برای بخش حساس به‌قیمت بازار، ارزیابی پیوسته ترجیحات مصرف‌کنندگان در مورد ویژگی‌های اولویت‌دار و حذف امکانات غیرضروری (آپشن) برای دستیابی به قیمت و کیفیت بهینه نیز مهم است.

۴. مدیریت ارزی: اتخاذ رویکرد پیش‌بینانه در مواجهه با تغییرات ارزی با بهره‌گیری از ابزارهای مالی مدیریت ریسک، نظارت مستمر بر شاخص‌های اقتصادی کشورهای مبدأ و مقصد به‌منظور واکنش سریع به‌تحولات بازار ارز و حفظ ثبات قیمت‌گذاری محصولات در شرایط نوسانات شدید اقتصادی باید همواره در دستور کار باشد.

توصیه‌های «دنیای خودرو» برای زنجیره‌تامین و قطعه‌سازان:

بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود شعارهای مکرر در زمینه تقویت عمق ساخت داخل و دستیابی به‌خودکفایی، واقعیت‌های موجود مانند فاصله فناوری با استانداردهای جهانی، محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، قطعی برق، تورم ساختاری و ناکارآمدی در نظام مدیریتی، موجب کاهش چشمگیر سرمایه‌گذاری و بازدهی آن در صنعت‌خودرو شده است.

هزینه‌های بالای خودروهای تولیدی، کیفیت پایین قطعات داخلی و استفاده از فناوری‌های قدیمی موجب نارضایتی گسترده مصرف‌کنندگان شده است. این چالش‌ها همچنین توان رقابت‌پذیری خودروهای ایرانی را در عرصه بین‌المللی تا حد زیادی کاهش داده است. البته بدهی انباشته خودروسازان نیز ناثیر منفی قابل توجهی بر فعالیت قطعه‌سازان داشته است.

بنابراین توصیه «دنیای‌خودرو» به این گروه عبارت است از؛

۱. تاب‌آوری زنجیره: طراحی سیستم‌های مدیریت انعطاف‌پذیر برای مقابله با اختلالات احتمالی، ساده‌سازی فرآیندهای عملیاتی با انتخاب مسیرهای کارآمد، تامین و بهبود جریان نقدینگی از طریق مکانیسم‌های تضمین‌کننده و دریافت به‌موقع مطالبات از خودروسازان جهت افزایش مقاومت اقتصادی امری اجتناب‌ناپذیر است.

۲. تضمین کیفیت: استقرار نظام‌های جامع کنترل کیفیت استاندارد در تمام مراحل زنجیره ارزش، پیاده‌سازی روش‌های نوین ارزیابی کیفی محصولات با استفاده از فناوری‌های پیشرفته، بازرسی و آزمون همراه با طراحی مکانیسم‌های بازخورد مستمر برای شناسایی و رفع نقاط ضعف، فرآیندی است که انتظار می‌رود مدیریت‌های جدید در خودروسازی به این موارد در سال ۱۴۰۴ بیشتر تکیه کنند و به‌آن توجه بیشتری داشته باشند.

۳. تنوع تامین‌کنندگان: گسترش شبکه تامین‌کنندگان کلیدی (مثل تراشه الکترونیک) از مناطق جغرافیایی متنوع برای کاهش آسیب‌پذیری در برابر تنش‌های ژئوپلیتیکی، ایجاد راهبردهای متنوع‌سازی، منابع تامین مواد اولیه استراتژیک و توسعه قابلیت‌های داخلی برای جایگزینی مواد کمیاب در شرایط اضطراری باید در دستور کار مدیران ارشد صنعت‌خودرو باشد.

۴. پذیرش فناوری: سرمایه‌گذاری هدفمند در فناوری‌های نوین مانند اتوماسیون انبار، سیستم‌های مدیریت موجودی هوشمند و تکنیک‌های تولید پیشرفته، بهره‌گیری از راهکارهای دیجیتال برای بهینه‌سازی فرآیندهای لجستیکی و افزایش دقت و سرعت عملیات، هم‌زمان با کاهش هزینه‌های عملیاتی باید مورد توجه قرار گیرد.