محمدرضا اشرف زاده مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست در گفتگو با خبرنگار مهر، در خصوص روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران گفت: ذخایر ژنتیکی و زیستی که دارای ارزش‌های اقتصادی، غذایی، پزشکی، حفاظتی، علمی اجتماعی و فرهنگی هستند نقش مهمی را در امنیت اقتصادی، غذایی، سیاسی محیط زیستی و اجتماعی کشورها بازی می‌کنند. این موضوع از آن جنبه حائز اهمیت است که کشورهای در حال توسعه از نظر ذخایر ژنتیکی و زیستی نسبت به کشورهای توسعه یافته دارای غنای بالاتری هستند در حالی که کشورهای توسعه یافته از نظر فناوری‌های بهره برداری از این ذخایر قدرتمندتر هستند.

وی ادامه داد: حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی در عین حال که از اهمیت زیادی برخوردار است با حساسیت‌ها و مسائل پیچیده‌ای روبرو است. تجزیه و تخریب زیستگاه یا تغییر کاربری زمین، تغییر اقلیم گونه‌های بیگانه مهاجم بهره برداری بیش از حد آلودگی تجارت غیرقانونی و مسائل سیاسی در کنار مدیریت نامناسب منابع آب آگاهی اندک بودجه ناکافی کمبود و نقصان تجهیزات و زیرساخت‌ها و کمبود نیروی انسانی از مهمترین مسائل و چالش‌های پیش روی حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی هستند.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست افزود: پژوهش‌ها نشان می‌دهند که ارتباط مستقیمی بین حفاظت از تنوع زیستی و رفاه انسان وجود دارد. شناخت و استفاده از این ارتباطات می‌تواند به بسیج اراده سیاسی و منابع مورد نیاز برای تضمین آینده‌ای مثبت برای میراث زیستی و ژنتیکی ایران کمک کند.

اشرف زاده اظهار کرد: حفاظت در داخل زیستگاه‌های طبیعی از جمله مناطق حفاظت شده و حفاظت در خارج از زیستگاه‌های طبیعی از جمله نگهداری در اسارت و بانک‌های بافت سلول اسپرم تخمک و جنین به عنوان دو رویکرد اصلی حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی به شمار می‌روند علی رغم تنوع موجود در رویکردهای حفاظت در خارج از زیستگاه‌های طبیعی به دلایل مختلف حفاظت از جمعیت‌ها در داخل زیستگاه‌های طبیعی نظیر مناطق حفاظت شده به منظور نگهداری از پتانسیل تکاملی ذخایر ژنتیکی مثلاً حفظ ظرفیت سازگاری برای انعطاف پذیری در برابر تغییر اقلیم بیماری‌های نوظهور و… دارای اهمیت ویژه‌ای است.

وی گفت: از سوی دیگر مطالعات نشان می‌دهند در حالی که توسعه مناطق حفاظت شده از مهمترین راهبردها در حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی به شمار می‌رود توجه جدی به ملاحظات محیط زیستی و حفاظتی و اجرای اقدامات مرتبط در سراسر پهنه‌های کشور از مناطق صنعتی گرفته تا جاده‌ها شهرها زمین‌های کشاورزی و… به منظور حفاظت و بهره برداری پایدار و خردمندانه از تنوع زیستی و به عبارت دیگر دست یابی به توسعه پایدار و درخور الزامی است.

این مقام مسئول مطرح کرد: امروزه حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی نیازمند مداخلات کارشناسی برای اطمینان از فرآیندهای اکولوژیکی یا مدیریتی لازم برای حفظ جمعیت‌ها است. روند کنونی نشان می‌دهد که بدون خواست و مداخله حاکمیت مشارکت تمامی ذی‌نفعان کلیه دستگاه‌ها و سازمان‌های دولتی و غیر دولتی و عموم مردم و تقویت جدی تلاش‌های حفاظتی با تکیه بر دانش و فناوری‌های نوین بسیاری از گونه‌ها و اکوسیستم‌های کشور طی سال‌های آینده با فشار فزاینده‌ای برای بقا مواجه خواهند بود.

اشرف زاده افزود: حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی پیوند ناگسستنی دارند زیرا استفاده از ذخایر ژنتیکی به حفاظت از آنها وابسته است و در عین حال استفاده خردمندانه و پایدار می‌تواند به حفاظت از ذخایر ژنتیکی کمک کند کشورهای مختلف برای حفاظت از ذخایر ژنتیکی جانوری و گیاهی اقدام به توسعه راهبردها و برنامه‌های اقدام ملی نموده‌اند. این کشورها حفاظت از ذخایر ژنتیکی در تهدید و اندمیک منحصر به فرد را در اولویت قرار داده‌اند در برنامه‌های این کشورها به طور جدی تاکید شده است که اجرای راهبردهای حفاظت از ذخایر ژنتیکی باید توسط همه بازیگران از سیاست گذاران اصلی تا سازمان‌های دولتی و غیر دولتی و وزارتخانه‌های مختلف متخصصان دانشگاهیان و جوامع محلی پشتیبانی شود.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: همچنین در برنامه‌های این کشورها تاکید شده است که با توجه به حساسیت و اهمیت موضوع بسیج منابع مالی مناسب و بلند مدت برای حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی و زیستی ملی بسیار حیاتی است حفاظت و توسعه مشارکت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای برای حفاظت و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی از جمله با کشورهای همسایه از مواردی است که باید مورد توجه باشد.

وی گفت: کشور ایران از نظر ذخایر ژنتیکی و زیستی در جایگاه جهانی ویژه‌ای قرار دارد ایران در مقیاس بین‌المللی به عنوان کشوری که دقیقاً در نقطه‌ی تلاقی سه منطقه اصلی زیست جغرافیایی جهان پالنارکتیک آفروتروپیکال و این دو مالایا قرار دارد نمونه‌ای بارز از یک منطقه گذار زیست جغرافیایی است. ایران در مقیاس منطقه‌ای به عنوان پلی مهم بین شبه جزیره عربستان مدیترانه آسیای مرکزی و هند عمل می‌کند هم‌پوشی با دو کانون از ۳۶ کانون داغ (مهم) تنوع زیستی جهان در کنار سایر عوامل ایران را به عنوان کشوری مهم از نظر ذخایر ژنتیکی و زیستی بدل نموده است.

اشرف زاده اظهار کرد: تنوع ذخایر ژنتیکی و زیستی کنونی کشور محصول شرایط امروزی و رویدادهای زمین شناختی و نوسانات اقلیمی گذشته است پیچیدگی جغرافیایی ایران باعث ایجاد اقلیم‌های متنوع و آستانه‌ای از جمله اقلیم‌های سرد سیبری معتدل مرطوب و داغ نیمه گرمسیری شده است حدی ترین دماهای هوا در سطح زمین در کشور از منهای ۴۶ درجه سانتیگراد در شمال غرب ایران تا ۸۰/۸۳ درجه سانتیگراد در دشت لوت به ثبت رسیده است.

وی افزود: تاکنون حدود ۳۷۵۰۰ گونه جانوری و بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی در ایران شناسایی شده است. تعداد ۵۷۹ گونه پرنده ۲۱۴ گونه پستاندار ۲۸۴ گونه خزنده ۲۳ گونه دوزیست و ۳۰۹ گونه ماهی آب شیرین در سطح کشور توصیف شده است. علاوه بر ماهیان آب شیرین ۷۶۳ گونه از ماهیان دریایی در خلیج فارس دریای عمان و دریای خزر شناسایی شده‌اند.

اشرف زاده مطرح کرد: تاکنون حدود ۳۵۲۸۳ گونه از بی مهرگان در کشور توصیف شده‌اند که بیش از ۳۲۶۰۰ گونه از آنها بندپایان هستند. بیش از ۹۴ درصد تنوع گونه‌ای جانوران کشور به بی مهرگان و کمتر از ۶ درصد به مهره داران تعلق دارد حشرات با حداقل ۲۶۸۰۰ گونه بیش از ۷۰ درصد از کل گونه‌های کشور را به خود اختصاص می‌دهند به هر حال بی مهرگان کشور تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده‌اند و برآوردها نشان می‌دهند که تعداد زیادی گونه از بی مهرگان کشور همچنان ناشناخته هستند.

این مقام مسئول گفت: در حالی که فهرست‌های دقیق و قابل اتکایی از اکثر گروه‌های بی مهرگان کشور وجود ندارد در خصوص بسیاری از گروه‌های مهره داران نیز با نقص اطلاعاتی مواجه هستیم این شکاف‌ها و نقص‌های اطلاعاتی سبب درک سطحی و برآوردهای اریب در خصوص مناطق داغ غنای زیستی می‌شوند. این امر به ویژه با توجه به نیازمندی حفاظتی بالا در این مناطق بسیار مهم است زیرا فشارهای روز افزون ناشی از دخالت‌ها و فعالیت‌های انسانی جوامع زیستی منحصر به فرد را تهدید می‌کنند. توجه جدی به مطالعات در حوزه سیستماتیک حیات وحش به ویژه بی مهرگان برای درک موجودی و پراکنش جغرافیایی دارایی‌های کشور از اهمیت بالایی برخوردار است.

وی ادامه داد: برای این منظور تأکید می‌شود که مطالعات آرایه شناختی با بهره‌گیری از رویکرد رمزنگاری دی ان ای دی ان ای بار کدینگ یک پایه اطلاعاتی جامعی را برای برنامه‌های آتی حفاظت و مدیریت تنوع زیستی کشور فراهم می‌سازد. بر اساس آخرین اطلاعات اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) تعداد ۱۵۴ گونه از مهره داران ایران در فهرست گونه‌های در تهدید قرار دارند برای نمونه به پنج گونه ماهیان خاویاری کشور اشاره می‌شود که هر پنج گونه در فهرست IUCN در طبقه بحرانی انقراض (CR) قرار گرفته‌اند. قدمت جنگل‌های هیرکانی نیم رخ شمالی رشته کوه‌های البرز که از قدیمی‌ترین جنگل‌های جهان به شمار می‌روند و به عنوان اکوسیستم‌های باستانی شناخته می‌شوند به حدود ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال پیش می‌رسد. در حالی که امروزه این جنگل‌ها همراه با جنگل‌های زاگرس و دیگر عرصه‌های جنگلی کشور با مسائل و چالش‌های حفاظتی متنوعی مواجه هستند.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست افزود: توسعه و تقویت برنامه‌ها و اقدامات برای حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی از اهمیت بالایی برخوردار است شناسایی و توصیف ذخایر ژنتیکی با استفاده از تکنیک‌های ژنومی و فنوتیپی و ارزیابی ذخایر ژنتیک با استفاده از معیارهای اجتماعی اقتصادی و اکولوژیکی بسیار مهم هستند.

وی تاکید کرد: بهبود وضعیت پایش ذخایر ژنتیکی متنوع سازی و پایداری بهره برداری از ذخایر ژنتیکی و مدیریت هماهنگ هدفمند و هوشمند داده‌ها و اطلاعات ایجاد زمینه دسترسی آسان به منابع ژنتیکی تحت کنترل و همچنین داده‌های غیر محرمانه برای آموزش و پژوهش توسعه و اجرای سیاست‌هایی برای تحریک نوآوری و یکپارچه سازی اهداف حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی در طرح‌ها و برنامه‌های ملی و دیگر سیاست‌های مرتبط مانند توسعه روستایی کشاورزی و جنگلداری) استفاده از شاخص‌های استاندارد برای نظارت بر روندهای حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی و ارائه آنها در مجامع ملی و بین‌المللی مرتبط توسعه استانداردهای بین‌المللی برای ارزیابی مجموعه‌های منابع ژنتیکی و جمعیت‌ها با هدف پایش روندها در حفاظت از تنوع ژنتیکی پایش منظم تمامی اقدامات حفاظتی در داخل و خارج از زیستگاه‌های طبیعی و بهره برداری پایدار و انجام ارزیابی ریسک و تهدید با استفاده از شاخص‌های استاندارد از موارد قابل توجه در راستای حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی هستند.

اشرف زاده اشرف زاده گفت: باید سیاست‌های موجود کشور و چشم‌انداز قانونی و ابزارهای مرتبط با حفاظت و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی برای شناسایی شکاف‌ها و نیازمندی‌ها مورد بررسی قرار گیرد توجه جدی به استفاده از تجهیزات و فناوری‌های نوین و دانش محوری نقش مهمی در حفاظت و بهره برداری پایدار ذخایر ژنتیکی و زیستی دارد ایجاد زیر ساخت‌های فنی کارشناسی و تحقیقاتی یکپارچه ملی مستندسازی و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی و ایجاد برنامه‌های توسعه ظرفیت انسانی در حفاظت از منابع ژنتیکی و بهره برداری پایدار و همچنین یکپارچه سازی رویکردهای مرتبط با منابع ژنتیکی در سیاست‌ها و برنامه‌های موجود در دانشگاه و صنعت باید در دستور کار قرار گیرد.

وی اظهار کرد: افزایش آگاهی تخصصی و همچنین آموزش و آگاهی عموم مردم از جمله کودکان در مورد ارزشهای ذخایر ژنتیکی برای جامعه وابستگی کشورها به منابع ژنتیکی و اهمیت حفظ تنوع ژنتیکی برای تداوم تأمین نیازهای حیاتی انسان نقش بسیار مهمی در حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشور دارد. ضروری است که مشارکت و همکاری بین کلیه بازیگران در تمامی حوزه‌ها برای هم افزایی و یکپارچه سازی نقش بازیگران و ذی‌نفعان منابع ژنتیکی و همچنین تقویت و مستحکم سازی پیوندهای بین آنها در دستور کار قرار گیرد. ایجاد ظرفیت و توسعه فعالیت‌های مشترک در زمینه حمایت از زیر ساخت‌های اطلاعاتی و دسترسی بهتر به همه منابع مرتبط و اشتراک گذاری داده‌ها و ظرفیت سازی در زمینه نوآوری و خلاقیت‌ها در راستای شناسایی و حل مسائل و مشکلات از دیگر موارد مهم هستند.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: سازمان حفاظت محیط زیست به استناد قوانین بالادستی از جمله قانون حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی کشور متولی حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشور در حوزه حیات وحش است.

وی در پایان گفت: از مهمترین برنامه‌ها و اقدامات در حال انجام سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی عبارت است از: به روز رسانی و تقویت بانک‌های ژن ستادی و منطقه‌ای و همچنین مجموعه زیست بانک‌های گیاهی و جانوری مستقر در سازمان حفاظت محیط زیست، راه اندازی و تکمیل پایگاه داده اطلس تنوع زیستی ایران، تهیه نقشه ژنتیکی گونه‌های جانوری و گیاهی در تهدید و اندمیک کشور، رمزنگاری دی ان ای آرایه های مختلف حیات وحش کشور شناسایی و تهیه فهرست گونه‌های گیاهی و جانوری در اکوسیستم‌های مختلف خشکی و آبی حفاظت و احیا گونه‌های در تهدید و اندمیک جانوری و گیاهی، اجرای برنامه‌های آموزشی و فرهنگ سازی برگزاری نشست‌های تخصصی برنامه‌ریزی و مدیریت در زمینه گونه‌های بیگانه مهاجم و همچنین کنترل و مدیریت آفات و بیماری‌های گیاهی و جانوری است.