خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: فرونشست زمین یکی از معضلات جدی در استان البرز، به ویژه در شهرهای بزرگ و پرجمعیت این استان، به شمار می‌آید و استان البرز به دلیل رشد سریع جمعیت و توسعه‌های شهری، با چالش‌های متعددی در زمینه منابع آب و خاک مواجه است که این موضوع می‌تواند منجر به فرونشست زمین شود.

یکی از دلایل اصلی فرونشست در استان البرز، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی ناشی از برداشت بیش از حد آب برای مصارف کشاورزی و شرب است و این مسئله به ویژه در مناطقی که سفره‌های آب زیرزمینی کاهش یافته‌اند، مشهود است.

استان البرز به عنوان یکی از مناطق کشاورزی مهم کشور شناخته می‌شود و استفاده از آب‌های زیرزمینی برای آبیاری مزارع به شدت افزایش یافته است و این موضوع به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین منجر می‌شود.

رشد جمعیت و نیازهای روزافزون به آب برای مصارف خانگی و صنعتی نیز فشار بیشتری به منابع آب زیرزمینی وارد می‌کند.

با گسترش شهرها و افزایش ساخت و ساز، فشار بر روی زمین افزایش یافته و این می‌تواند به فرونشست کمک کند و مناطق جدیدالتأسیس معمولاً در نواحی با خاک‌های نرم‌تر قرار دارند که بیشتر در معرض فرونشست هستند.

با افزایش ساخت و ساز در مناطق شهری، فشار بر روی زمین افزایش می‌یابد و این امر به ویژه در مناطقی که خاک نرم‌تری دارند، می‌تواند منجر به فرونشست شود.

تغییر کاربری زمین از کشاورزی به مسکونی یا صنعتی می‌تواند باعث تغییر در الگوهای جذب و نگهداری آب شود.

تغییرات در الگوهای بارندگی و دما می‌تواند بر روی منابع آب زیرزمینی تأثیر بگذارد و شرایط را برای فرونشست زمین فراهم کند و این تغییرات اقلیمی می‌تواند منجر به کاهش بارش‌ها و افزایش دما شود که در نهایت بر روی میزان آب‌های سطحی و زیرزمینی تأثیر می‌گذارد.

در شرایط گرم‌تر، تبخیر آب از سطح خاک و منابع آبی افزایش می‌یابد که این نیز به کاهش منابع آب زیرزمینی کمک می‌کند.

برخی از فعالیت‌های صنعتی نیز می‌تواند به کاهش کیفیت خاک و فرونشست زمین منجر شود.

پیامدهای فرونشست زمین در البرز

پیامدهای فرونشست در استان البرز را می‌توان تأثیر بر روی ساخت و سازها، کاهش سطح آب زیرزمینی و… نام برد.

فرونشست می‌تواند منجر به ترک‌خوردگی و آسیب به ساختمان‌ها، پل‌ها و جاده‌ها شود و این آسیب‌ها ممکن است هزینه‌های بالایی برای تعمیر و نگهداری ایجاد کند.

کاهش سطح آب‌های زیرزمینی ممکن است منجر به خشک شدن چاه‌ها و کاهش کیفیت آب شود.

این پدیده ممکن است بر روی منابع آبی و زیستگاه‌ها تأثیر منفی بگذارد.

با ایجاد نواحی کم‌ارتفاع، خطر سیلاب در برخی مناطق افزایش می‌یابد و فرونشست می‌تواند بر روی اکوسیستم‌های محلی تأثیر منفی بگذارد، به ویژه در مناطق حساس مانند تالاب‌ها و رودخانه‌ها.

تغییرات در سطح زمین می‌تواند خطر سیلاب را افزایش دهد، به ویژه در بارش‌های شدید.

فرونشست ممکن است باعث جابجایی مواد آلاینده در خاک شود که این خود تهدیدی برای سلامت عمومی است.

سازمان ملل متحد هشدار داده است که اگر جهان به میزان فعلی به مصرف آب ادامه دهد تا سال ۲۰۲۵ بیش از دو میلیارد و ۷۰۰ میلیون نفر در جهان با کمبود آب مواجه خواهند شد همچنین اعلام شده که تا سال ۲۰۲۳ حدود ۳۱ کشور جهان با کمبود آب مواجه خواهند شد و نام ایران به عنوان یکی از بحرانی‌ترین کشورهای درگیر کمبود آب در آینده برده می‌شود.

بر اساس آمارها در دنیا ۷۰ درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود ولی این میزان در ایران بنا به گفته‌ای این میزان در ایران ۷۵ درصد و بنا بر آمار دیگری ۹۳ درصد است و این آمار به معنای آن است که کل آب شرب کشور مصرف بخش کشاورزی می‌شود.

افت کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی، تخریب مراتع، کاهش تولید زمین‌های جنگلی، نابودی تالاب‌ها، ناپایداری دامنه‌ها، سیل‌های مخرب، افت منابع آب‌های زیر زمینی، آسیب‌های جبران ناپذیر زیست‌محیطی و عدم ثبات اجتماعی جوامع از علائم مشخص فرسایش خاک در واحدهای تولیدی طبیعت یعنی حوزه‌های آبخیز است.

تالاب‌های بختگان، تشک و مهارلو از سال ۱۹۸۷ تا ۲۰۲۰، بر اساس اعلام سازمان محیط زیست کاملاً خشک شده‌اند و علت آن سدهایی است که در این منطقه احداث شده است و اکنون تالاب‌های ایران از دست رفته است و از این رو ما عاملی برای تلطیف هوا نداریم و به دلیل کمبود رطوبت، زمین داغ‌تر می‌شود.

سدهای مهم دارای برنامه آب شرب، آب آشامیدنی حدود ۳۶٫۷ میلیون نفر از جمعیت کشور را تأمین می‌کند در حالی که مطالعات نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۰ مخازن این سدها کمتر از ۴۰ درصد ذخیره آب داشتند و امروزه می‌بینیم که سد کرج هم رو به خشک شدن می‌رود.

یکی از عوامل اصلی کاهش آب در سدها، کمبود بارش‌های سالانه است و اگر بارش باران و برف در فصل‌های بارانی کمتر از حد نرمال باشد، حجم آب ورودی به سد کاهش می‌یابد.

با افزایش جمعیت و توسعه شهری، نیاز به آب شرب و کشاورزی نیز افزایش یافته است و این موضوع می‌تواند منجر به برداشت بیشتر از منابع آبی و کاهش سطح آب سدها شود.

تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی ممکن است الگوهای بارش را تحت تأثیر قرار دهد و باعث کاهش بارش در برخی مناطق شود.

نحوه مدیریت منابع آب و استفاده از آن‌ها نیز می‌تواند تأثیرگذار باشد و اگر برنامه‌ریزی مناسبی برای استفاده از آب‌های سطحی و زیرزمینی وجود نداشته باشد، ممکن است به کاهش سطح آب سدها منجر شود.

کشور ما از سال ۱۹۹۵ در حال گرم شدن است و بعضی از مناطق از سال ۱۹۷۵ گرم شدن را تجربه می‌کنند و همچنین میزان بارش در سطح کشور به‌طور متوسط در ۳ دهه اخیر ۱۵ درصد کاهش یافته است ولی کاهش بارش به هیچ وجه توجیه کننده بحران آب در کشور نیست.

۵ درصد مساحت ایران (حدود ۸۰ هزار کیلومتر مربع) شاهد فرونشست زمین است و مساحتی معادل ۵ درصد از خاک ایران با ۳۶۰ منطقه دچار فرونشست است. ۳۶۰ منطقه فرونشست در ایران شناسایی شده که تقریباً ۹۰ هزار کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد.

در سطح جهان، سالانه تنها حدود ۳ درصد از خاک یک کشور فرونشست بیش از ۲۰ سانتی‌متر را تجربه می‌کند و در ایران این رقم به بیش از ۱۵ درصد می‌رسد؛ در بعضی مناطق استان کرمان سالانه حدود ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر و در دشت البرز جنوبی که استان‌های البرز، قزوین و تهران را در بر می‌گیرد میزان فرونشست از ۲۰ سانتی‌متر فراتر می‌رود.

فرونشست زمین چالشی بحران زا

هفت استان در وضعیت بحرانی قرار دارند و فرونشست زمین پنج برابر میانگین جهانی است.

بیش از ۲۰۰ شهر ایران که تقریباً ۱۵ درصد کل آن است، یا در حال فرونشست هستند یا در نزدیکی مناطق فرونشست قرار دارند.

بیش از ۹۰۰ هزار چاه در ایران وجود دارد که ۴۰ درصد از این چاه‌ها (۳۶۰ هزار) غیرمجاز هستند. در اطراف اصفهان و دریاچه ارومیه زلزله‌هایی به ثبت رسیده که می‌تواند ناشی از فرونشست زمین باشد.

در ایران حدود ۱۳ میلیون هکتار اراضی قابل کشت داریم که از این میزان ۸ میلیون هکتار آن به کشت آبی و ۵ میلیون هکتار آن به کشت دیم اختصاص دارد؛ به عبارت دیگر ۹۰ درصد از کشاورزی ایران روی زمین‌های کشت آبی و ۱۰ درصد روی اراضی دیم انجام می‌شود.

حدود ۴۱ میلیارد متر مکعب برای چاه‌های مجاز پروانه صادر شده که از این چاه‌ها آب برداشته شود و حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب نیز سالانه به صورت غیرمجاز برداشت می‌شود.

به همین دلیل در ۳ سال اخیر چندین منطقه جدید فرونشست زمین در ایران شناسایی شده است.

سالانه ۲۰ میلیارد متر مکعب آب از منابع طبیعی و آب‌های زیر زمینی برداشت می‌شود و در صورت ادامه این روند تا ۳۰ سال آینده اثری از کشاورزی در اطراف رشته کوه زاگرس باقی نمی‌ماند.

راهکارهای رفع مشکل فرونشست زمین

راهکارهایی برای مدیریت فرونشست وجود دارد که می‌توان تدوین برنامه‌هایی برای مدیریت مصرف آب و جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، استفاده از فناوری‌های نوین برای نظارت بر تغییرات سطح زمین و شناسایی مناطق در معرض خطر، افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت حفظ منابع آب و خاک و طراحی پروژه‌های عمرانی با توجه به شرایط زمین‌شناسی و هیدرولوژیکی منطقه را نام برد.

با مدیریت منابع آبی می‌توان مشکل فرونشست را تا حد قابل توجهی رفع کرد.

استفاده از تکنولوژی‌های نوین در آبیاری مانند آبیاری قطره‌ای می‌تواند مصرف آب را کاهش دهد.

آموزش کشاورزان درباره روش‌های کشاورزی پایدار که نیاز به آب کمتری دارند، می‌تواند مفید باشد.

‌

فرونشست زمین یک چالش جدی است که نیازمند توجه فوری و اقدامات مؤثر است و با همکاری بین نهادهای دولتی، جامعه محلی و متخصصان، می‌توان به مدیریت بهتر منابع آب و جلوگیری از تشدید این پدیده کمک کرد. برای مقابله با این مشکل، لازم است که اقدامات چندجانبه‌ای انجام شود تا نه تنها از فرونشست زمین جلوگیری شود، بلکه کیفیت زندگی مردم نیز حفظ شود.

طراحی پروژه‌های عمرانی با توجه به شرایط زمین‌شناسی و هیدرولوژیکی منطقه، تعیین محدودیت‌هایی برای ساخت و ساز در مناطق با خطر بالای فرونشست، استفاده از سنسورها و فناوری‌های ماهواره‌ای برای پایش تغییرات سطح زمین و شناسایی مناطق در خطر فرونشست و جمع‌آوری داده‌های مرتبط با سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست برای تصمیم‌گیری بهتر نیز می‌تواند راهکار دیگری برای حل مشکل فرونشست باشد.

البرز با بحران فرونشست زمین مواجهه است

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز در گفتگو با خبرنگار مهر، گفت: استان البرز متأسفانه رتبه پنجم در بحث فرونشست را دارد و به دلیل خطر جمعیت رتبه چهارم را در کشور داریم.

علی شهبازی افزود: فرونشست به عنوان یک پدیده پر مخاطره است که در نهایت منجر به مرگ خاموش زمین می‌شود و آثار و خسارات فراوانی را در پی دارد.

وی ادامه داد: در البرز ۳ تا ۴ سانتی متر فرونشست و گاهی ۶ تا ۷ سانتی متر فرونشست را شاهد هستیم که این عدد بزرگی است.

همچنین وی در خصوص عوامل ایجاد فرونشست تصریح کرد: کم شدن نزولات آسمانی، مدیریت منابع، برداشت‌های زیاد و بی رویه از آب زیر زمینی است در این موضوع دخیل هستند.

وی در خصوص موضوع برداشت زیاد بیان کرد: حدود ۸۰ درصد مصارف استان از منابع آب زیر زمینی است و با وجود اینکه دو سد طالقان و امیرکبیر را داریم ولی بخش زیادی حدود ۶۰۰ میلیون مترمکعب برای مصارف استان‌های همجوار و خصوصاً تهران صرف می‌شود و این موضوع تبدیل به یک بحران شده است و در برخی جاها زندگی را ساقط می‌کند.

این مسئول مدیریت منابع را مهمترین راهکار مقابله با فرونشست عنوان کرد و گفت: آبخیز داری و آب خان داری مهمترین راهکارها هستند و در صورت کامل و دقیق اجرای عملیات می‌توانیم ۷۰ درصد مخاطرات را کاهش دهیم.

شهبازی یادآور شد: ما با موضوع چند بعدی درگیر هستیم و هدایت روان آب و سیلاب‌ها به داخل زمین در کاهش خسارات مادی و معنوی مؤثر است و سفره‌های اب زیرزمینی را تقویت می‌کند.

وی جا به جایی مواد مغذی خاک و فرسایش خاک را یک تهدید عنوان کرد و افزود: در آینده نه چندان دور بسیاری از مناطق ما نابود می‌شوند و امنیت حیاطی که اولویت است به خطر می‌افتد و امنیت غذایی هم تحت تأثیر آن قرار می‌گیرد.

همچنین وی در پایان متذکر شد: البرز ۱۲ برابر میانگین کشوری زیست دارد و اصفهان و خراسان در اولویت شرایط بحرانی فرونشست هستند.