به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، با فرارسیدن ماه مبارک رمضان بار دیگر بندگان مسلمان به تزکیه نفس می‌پردازند و با مناجات‌خوانی، بیشتر به درگاه خداوند نزدیک می‌شوند. در این میان البته برنامه‌های تلویزیونی هم از زوایای مختلف مناجات‌های مرسوم در این ایام را پخش و اهمیت توجه به آنها را گوشزد می‌کنند.

یکی از برنامه‌های این روزهای تلویزیون «چهارگاه» است که با حضور محمدرضا سنگری ضبط شده و هر سحرگاه پخش می‌شود. در همین باره گفت‌وگویی با محمدرضا سنگری پژوهشگر آیین‌ها و مناجات‌های ایرانی داشته‌ایم که می‌خوانید.

نگاه ویژه برنامه تلویزیونی «چهارگاه» چیست؟

یکی از برنامه‌های موفق در ماه مبارک رمضان که سومین سال خود را پشت سر می‌گذارد برنامه «چهارگاه» است. برنامه چهارگاه با دعوت از به چند نفر شکل گرفت که شامل سید علی محمد سادات رضوی مناجات خوان که بر مداحی و موسیقی آیینی تسلط دارد، محمدعلی مجاهدی  شاعر متخلص به «پروانه» و حجت‌الاسلام علی رهبر و من می‌شد. ما معمولا بحث‌هایی را آغاز می‌کردیم و بخشی از مناجات‌ها پخش می‌شد و بعد درباره آن و متن شعر و موضوع آن مناجات بحث و گفتگو می‌شد. 

در هر قسمت از این برنامه تلویزیونی یک میهمان حضور می‌یافت که چهره شناخته شده موسیقی بود و پرورده از اصفهان، چهارمحال بختیاری و قم که  از شاگردان شخصیت‌های بزرگی مثل استاد تاج، استاد نکیسا، استاد کسایی بودند و ضمن اشاره به سابقه آشنایی با استاد خود درباره موسیقی که پخش می‌شد، مباحث خوبی را مطرح می‌کردند.

تناسب عنوان «چهارگاه» با ویژه برنامه مناجات‌خوانی برای سحرگاه در چیست؟

چهارگاه عنوان موسیقایی است و از دستگاه‌های موسیقی ایرانی شمرده می‌شود.اساسا از قدیم به معنای آواز و موسیقی و صدا است. در ایران باستان هم واژه «چهارگاه» بکار رفته است و در ایران جایگاه بسیار مهمی دارد.

موسیقی و پرداختن به آن چه به عنوان هنری که در میان مردم مرسوم بوده و چه آنچه در دربارها اجرا می‌شده، همیشه مورد توجه ایرانیان قرار می‌گرفت. در ایران باستان کسانی به نام گوسان‌ها یا خنیاگران بودند که در میان مردم می‌چرخیدند و می‌خواندند و مردم را خوشحال می‌کردند.

به عبارتی از حدود بیش از 5 هزار سال پیش ماندالاها و موسیقی متداول در میان مردم وجود داشته که با آموزش‌ها و ارزش‌های اخلاقی همراه بوده است. ما در این برنامه تلویزیونی با توجه به موسیقی به مناجات‌‌های ماه مبارک رمضان پرداختیم. 

چهره‌های شاخصی در «چهارگاه» حضور پیدا کردند که درباره موسیقی ایرانی صحبت کردند. گاه هم در این برنامه به انحرافاتی که در موسیقی اتفاق افتاده و آن را به بیراهه کشانده، اشاره شد و گاه نکاتی برای مداحان و خوانندگان جوان کشور مطرح می‌شد که راهگشا برای آینده موسیقی کشور بود.

در این برنامه تلویزیونی به چه مناجات‌هایی پرداخته می‌شود؟

مناجات‌های انتخاب شده در این برنامه مناجات شاعران شاخص و برجسته ما بود بخصوص سعدی. ما چند مناجات فروغی بسطامی از شاعران دوره بازگشت از نشاط اصفهانی که از شاعران دوره بازگشت بود استفاده شد. این فضا باعث شد ما درباره مناجات و موسیقی ایرانی و شاعران بزرگی مثل حکیم نظامی، مولانا، حافظ گفتگو داشته باشیم. 

یکی از مسائلی که در برنامه «چهارگاه» مطرح شد مناسبت‌ها بود یعنی جز اینکه به مسئله ماه مبارک رمضان و بحث نیایش می‌پرداختیم گوشه چشمی هم به مناسبت‌های ماه مبارک رمضان داشتیم برای مثال ویژه دهم ماه مبارک رمضان که وفات حضرت خدیجه است، یا برای پانزدهم رمضان ولادت امام حسن مجتبی (ع)، نوزدهم و بیست و یکم رمضان که شهادت حضرت علی (ع) بود و به مسئله روز قدس پرداخته شد و مقوله‌های مختلف و متنوعی در این برنامه تلویزیونی مطرح شد.

رابطه موسیقی با مناجات‌خوانی در قدیم چگونه بود؟

مناجات خوانی که یکی شاخه‌های موسیقی آیینی و دینی ما است در ماه مبارک رمضان پیشینه طولانی دارد چه به صورت چاوش‌خوانی و دسته‌های چند نفره و چه تک نفره انجام می‌شد و افراد سحرگاه مناجات می‌خواندند تا مردم را بیدار کنند.

شاید امروزه چنین آیینی در روستاها همچنان مرسوم باشد که کسی فانوس به دست شروع به خواندن مناجات کند تا مردم بیدار شوند و آماده سحری شوند اما این آیین بسیار کم شده و کم‌کم چنین آیین‌های قدیمی فراموش می‌شود.

مناجات در میان ایرانیان به چه کلامی اطلاق می‌شده و چه ویژگی‌هایی دارد؟ 

مناجات برگرفته از ریشه نجوا است و نجوا به معنای آرام در گوش سخن گفتن و پچ پچه کردن است یا آهسته و نرم پیامی را منتقل کردن است.

ما دو نوع نجوا داریم، یک نجوای شیطانی و یک نجوای رحمانی داریم همانطور که در قرآن هم گفته شده «إنما ٱلنجۡوى من ٱلشیۡطن» یعنی نجوا از شیطان است و اگر در جمعی که همه نشسته‌اند کسی در گوش دیگری آرام چیزی را بگوید که دیگران کنجکاو شوند که چه گفته شد یا اینکه به ذهن برخی برسد که علیه آنها سخنی در حال گفته شدن است یا فرد سخنی ناروا را طرح می‌کند. اما نجوای رحمانی این است که انسان شروع به گفتگو با خدای خود کند.

این گفتگو چند مرحله دارد و اگر در مناجات‌های فارسی مثل «ملکا ذکر تو گویم» از حکیم سنایی یا «به نام خداوند جان و خرد» از فردوسی، «ای نام تو بهترین سرآغاز» از نظامی درنگ کنیم و همینطور در ادعیه‌ای که ما از اهل بیت سلام الله علیها داریم دقت کنیم متوجه می‌شویم که ساختاری وجود دارد که اول شروع به حمد الهی می‌کند که تحمیدیه نامیده می‌شود و شامل صفات جمال و جلال الهی می‌شود.

منظور از صفات جمال صفاتی است که به لطف و عنایت و رحمت و رافت و عفو و بخشش پروردگار اشاره دارد و صفات جلال یا سلبیه صفاتی است که خشیت و برخورد حضرت حق با معصیت‌کاران را نشان می‌دهد مثل جبار، منتقم بودن خداوند.

پس از آن بنده خود را در مناجات معرفی می‌کند و می‌گوید خداوندا من گناهکار هستم، من بد کردم، من بنده ناتوان تو هستم، پشیمان و عذرخواهم. در قسمت آخر مناجات طرح درخواست‌ها است یعنی کسی که نیایش می‌کند خواسته خود را مطرح می‌کند برای مثال در دعای کمیل می‌گوید « یَا رَبِّ ارْحَمْ ضَعْفَ بَدَنِی وَ رِقَّةَ جِلْدِی وَ دِقَّةَ عَظْمِی» خدایا بر ضعف بدنم رحم کن و بر ناتوانی استخوانم که من تاب و تحمل عذاب الهی را ندارم. 

این مناجات‌ها صرفا در قالب ادعیه است؟

نیایش‌های ما در ماه مبارک رمضان به دو دسته تقسیم می‌شوند یک دسته مناجاتها و ادعیه‌ای که ویژه ماه مبارک رمضان هستند مثل دعای جوشن کبیر یا ابوحزه ثمالی و دعای افتتاح.

دوم مناجات‌های فارسی است که معمولا مداحان و ذاکران در اول برنامه‌های خود می‌خوانند یا در میانه دعا استفاده می‌کنند ممکن است خودساخته باشد که بخشی از مداحان و ذاکران شاعر هستند و تسلط بر شعر دارند البته با سطح متفاوت شعری و آنها را در محافل و مجالس می‌خوانند.

یک دست مناجات‌هایی که متعلق به گذشتگان است که معرف‌ترین آنها سعدی است و حتی برخی از غزل‌های حافظ رنگ و بوی مناجات دارد مثل «دوش وقت سحر از غصّه نجاتم دادند/ واندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند» که برای شهادت امیرالمومنین علی (ع) خوانده می‌شود یا «فضل خدای را که تواند شمار کرد؟/ یا کیست آنکه شکر یکی از هزار کرد؟»از سعدی یا شعر معروف وحشی بافقی «الهی سینه‌ای ده آتش افروز/ در آن سینه دلی وان دل همه سوز/ هر آن دل را که سوزی نیست، دل نیست/ دل افسرده غیر از آب و گل نیست» گاه مناجات‌ها دکلمه می‌شود اما عمدتا مناجات با آواز و در دستگاه‌های ایرانی مثل شور، همایون، سه گاه، چهارگاه خوانده می‌شود.

روند مناجات در ایران از چه دوره بود و چه تفاوتی با مناجاتی که امروز داریم، پیدا کرده است؟

اگر به قبل از اسلام بازگردیم کتاب اوستا که متعلق به زرتشت پیامبر است دارای 5 بخش‌ مختلفی بوده که شامل یشت‌ها، خرده‌اوستا، ویسپرد، گاثاها و یسنا می‌شود و در تمام آنها نیایش وجود داشته است. نیایش در همه ادیان گذشته بوده است و ما در میان مسیحیان، یهود و آیین حضرت موسی (ع)، حضرت ابراهیم وجود داشته و پیامبر هم پیش از مبعوث شدن بر دین ابراهیم که حنیف نامیده می‌شود، بودند و مناجات‌هایشان مناجات حضرت ابراهیم بوده است یا داود پیامبر را داریم که کتاب زبور را آورد و این کتاب هم پر از نیایش است و بر همین اساس هم همه انبیا گذشته نیایش داشتند.

وقتی اسلام وارد ایران شد و ایرانیان دین اسلام را پذیرفتند با دعا در قرآن مواجه شدند و ما امروزه بسیاری از نیایش‌های قرآنی را در نمازمان استفاده می‌کنیم برای مثال قنوت یا سوره حمد مناجات است. وقتی می‌گوییم «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ»‌ یعنی خداوندا ما را به راه راست هدایت فرما و این درخواست و نیایش است. بر همین اساس در قرآن نیایش‌هایی وجود دارد و ایرانیان هم با آن آشنا شده‌اند چراکه آنها پس از پذیرفتن اسلام، شروع به پرورش و باروری تفکر اسلامی در ایران کردند.

بر همین اساس هم ایرانیان بزرگترین خدمات را به اسلام انجام دادند و بعد وقتی با اهل بیت (ع) مواجه شدند، نیایش‌های آنها را شنیدند مثل نیایش حضرت علی (ع) که در محراب مسجد کوفه بوده که اتفاقا چندین مرتبه در برنامه تلویزیونی «چهارگاه» هم به آن اشاره شد. وقتی این نیایش‌ها به جامعه ما وارد شد، ایرانیان خوش‌ذوق، شاعران و نویسندگان شروع به گفتن نیایش‌های فارسی بر اساس و با الهام از آن نیایش‌ها کردند که یکی از برجسته‌ترین آنها مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری است که در چند شب در برنامه «چهارگاه» هم درباره آن صحبت کردیم.

بعد وقتی ایرانیان با صحیفه سجادیه آشنا شدند، در کنار نیایش‌های حضرت علی (ع) و پیامبر (ص) نیایش‌ها به باروری نیایش‌های فارسی کمک کرد و بسیاری از شاعران و نویسندگان مناجات در کتاب خود آوردند.

همچنین رسمی هم در گذشته وجود داشته که کتاب را با یک نیایش شروع میکردند و با یک نیایش به پایان می‌رساندند و اگر کتابهای منظوم و منثور قرن 5 را بررسی کنیم نمونه‌های بیشماری از این دست نیایش را خواهیم یافت.

بعدها این نیایش‌ها دستمایه‌ای شد تا با موسیقی پیوند خورد یعنی اول نیایش‌ها به صورت شعر یا نثر بود ولی بعدها موسیقی‌دانان و خوانندگان  ایرانی از آنها استفاده کردند و مناجات‌ها را با موسیقی همراه کردند.

البته اینکه چگونه مناجات‌ها خوانده می‌شده مشخص نیست چون چیزی از آن دوره ثبت و ضبط نشده است. در سده‌ اخیر و با ساخت رادیو بسیاری از مناجات‌ها برای همه شنیدنی شد و در دوره قبل از انقلاب اسلامی، در رادیو و در قاب تلویزیون صدای بسیاری از مناجات‌ها پخش می‌شد و این موسیقی همچنان تاثیرگذار است و مردم از آنها یعنی چه مناجات‌هایی که از قرآن گرفته شده و چه مناجات‌های فارسی و گاه ترکیبی استفاده می‌کنند. 

مناجات ترکیبی چه مناجاتی است؟

در مناجات ترکیبی گاه می‌بینیم هنرمند ربنا را می‌خواند و پس از آن از چند بیت از مثنوی معنوی مولانا استفاده می‌کند.

آیا جریان مناجات‌ها بعد از انقلاب هم تغییر کرد؟

 به گمانم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل اینکه فرهنگ دینی و قرآنی در جامعه جاری شد تعداد نیایش‌ها و نیایش‌گران خوانندگان در این زمینه بیشتر شد. 

نیایش‌ها و مناجات‌ها به تدریج متروک شده چراکه در زمان قدیم امکانات امروزی وجود نداشت و امروز در دوردست‌ترین روستاها رادیو و تلویزیون وجود دارد و بالاتر از آن گوشی‌های موبایل زمان اذان و انواع مناجات‌ها را اعلام و پخش می‌کند و کم‌کم آیین‌های قدیمی در حال فراموشی است. اگرچه ممکن است آخرین بازمانده‌های اجرای نیایش‌های آیینی به شیوه قدیم در برخی روستاها ادامه داشته باشد اما در سالهای آینده هیچ نشانی از آن باقی نخواهد ماند. 

در روزگار کنون جریان  نیایش و مناجات‌خوانی تداوم پیدا کرده و به نظرم بارور شده یعنی نسلی از شاعران جوان به میدان آمده‌اند که نیایش‌هایشان بسیار فرازمندتر و طرازمندتر از نیایش‌های گذشته است البته منظور از این نیایش‌ها غیر از نیایش‌های چهره‌های شاخص و بزرگانی چون نظامی، حافظ، سعدی و مولانا است.

از آنها که عبور کنیم نیایش‌های امروزی ما بسیار معنادارتر و پربارتر شده‌اند و در تلفیق با موسیقی جایگاه بسیار فرازینی در ادبیات و موسیقی معاصر رقم زده‌اند.

انتهای پیام/