خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب: ماه رمضان سال قبل سریال حشاشین و امسال معاویه برای مسلمانان عرب‌زبان پخش شد؛ به‌نظر می‌رسد جای خالی سریال‌های استراتژیک در ایران بسیار زیاد به چشم می‌آید.

در همین زمینه سعید غفاری به ارائه تحلیلی از واکنش‌های رسانه‌های اجتماعی به سریال «معاویه» با عنوان «دسته بندی محتوایی و تحلیل احساسات» پرداخته که در ادامه می‌خوانید:

سریال «معاویه»، به عنوان یکی از پرهزینه‌ترین تولیدات تلویزیونی جهان عرب با بودجه‌ای معادل ۱۰۰ میلیون دلار، موجی از واکنش‌های متفاوت را در شبکه‌های اجتماعی برانگیخته است. این گزارش به بررسی و تحلیل جریان‌های محتوایی، احساسات و گرایش‌های عمومی در فضای مجازی پس از انتشار این سریال در هفت روز نخست ماه رمضان ۱۴۰۳ می‌پردازد، که البته نسخه‌ی کامل آن در پایان ماه رمضان نگارش و منتشر خواهد شد. براساس داده‌های موجود، این سریال تاریخی که به زندگی و حکومت معاویه بن ابی‌سفیان، بنیانگذار سلسله اموی می‌پردازد، واکنش‌های متنوعی را در کشورهای مختلف اسلامی برانگیخته و به دلیل حساسیت‌های مذهبی و تاریخی، حتی در برخی کشورها با ممنوعیت پخش مواجه شده است.

زمینه و معرفی سریال معاویه

سریال «معاویه» روایتگر زندگی معاویه پسر ابوسفیان است که حکومت بنی‌امیه را در دمشق پایه‌گذاری کرد. این مجموعه تلویزیونی ۳۰ قسمتی، مقطع زمانی پس از به قتل رسیدن عثمان، خلیفه سوم، و به خلافت رسیدن حضرت علی (ع) را مورد بررسی قرار می‌دهد و همچنین به دوران خلافت امام حسن مجتبی (ع) و واگذاری خلافت به معاویه می‌پردازد. این سریال که توسط شبکه MBC عربستان سعودی تهیه شده، رویدادهای پس از آن، از جمله به قدرت رسیدن یزید پسر معاویه و شهادت امام حسین (ع) در کربلا را نیز به تصویر می‌کشد.

فیلمبرداری این اثر در مناطق متعددی از تونس انجام شده و بیشتر صحنه‌های سریال در استودیوهای شهر حمامات تونس (استودیوهای فیلم کارتاژ) به تصویر کشیده شده‌اند. نویسنده این سریال خالد صلاح روزنامه‌نگار مصری است و طارق العریان فیلمساز فلسطینی-آمریکایی آن را کارگردانی کرده است. این سریال که با آغاز ماه مبارک رمضان پخش شده، با هزینه تولید ۱۰۰ میلیون دلاری، به عنوان پرهزینه‌ترین سریال ساخته شده در جهان عرب شناخته می‌شود که این موضوع خود به تنهایی توجهات زیادی را در فضای مجازی به این مجموعه جلب کرده است.

شخصیت اصلی این سریال، معاویه، چهره‌ای است که پنج سال پیش از بعثت پیامبر (ص) به دنیا آمد و فرزند ابوسفیان و هند بنت عتبه بود که از مهمترین مخالفان اولیه اسلام به شمار می‌رفتند. معاویه در ابتدا به مخالفت با پیامبر اسلام برخاست، اما پس از فتح مکه توسط مسلمانان، او و والدینش به اسلام گرویدند. تحت حکومت معاویه، قلمروهای اسلام در شمال آفریقا، آناتولی، آسیای مرکزی و ایران امروزی گسترش یافت و او پسرش یزید را برخلاف معاهده صلح با امام حسن (ع) به عنوان جانشین خود معرفی کرد که این اقدام در نهایت به واقعه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش منجر شد.

متدولوژی تحلیل واکنش‌های رسانه‌های اجتماعی

برای تحلیل واکنش‌های کاربران در شبکه‌های اجتماعی نسبت به سریال معاویه، از روش‌های داده‌کاوی متنی و تحلیل احساسات استفاده شده است. در این پژوهش، داده‌های مربوط به مباحث و نظرات منتشر شده در پلتفرم‌های مختلف از جمله توئیتر، فیسبوک، اینستاگرام و یوتیوب در بازه زمانی آغاز پخش سریال در ماه رمضان ۱۴۰۳ تا زمان نگارش این گزارش جمع‌آوری شده است. برای دسته‌بندی محتوایی، از تکنیک‌های یادگیری ماشین و تحلیل موضوعی استفاده شده و برای تحلیل احساسات، رویکرد ترکیبی مبتنی بر قاموس لغات احساسی و الگوریتم‌های یادگیری نظارت‌شده به کار گرفته شده است.

پردازش داده‌ها شامل استخراج پست‌ها، کامنت‌ها و هشتگ‌های مرتبط با سریال معاویه، پیش‌پردازش متون شامل حذف کلمات ایست، یکسان‌سازی نوشتاری، تشخیص و استخراج اسامی خاص، و تحلیل فراوانی کلیدواژه‌ها بوده است. برای تحلیل احساسات، متون به سه دسته مثبت، منفی و خنثی طبقه‌بندی شده‌اند و شدت احساسات نیز در مقیاس پنج‌درجه‌ای ارزیابی شده است. همچنین، برای درک بهتر تفاوت‌های منطقه‌ای در واکنش‌ها، داده‌ها براساس موقعیت جغرافیایی تفکیک و مورد تحلیل قرار گرفته‌اند.

یکی از چالش‌های اصلی در این تحلیل، تنوع زبانی در جهان اسلام بوده است. برای غلبه بر این چالش، از ابزارهای ترجمه ماشینی و پردازش چندزبانه استفاده شده تا نظرات و واکنش‌های کاربران عرب‌زبان، فارسی‌زبان، اردوزبان و دیگر زبان‌های رایج در کشورهای اسلامی به درستی تحلیل شود. همچنین، به منظور اطمینان از صحت نتایج، بخشی از داده‌ها به صورت دستی توسط تحلیلگران متخصص آشنا با بافت فرهنگی و مذهبی جوامع اسلامی بررسی و کدگذاری شده‌اند.

دسته‌بندی محتوایی واکنش‌ها

براساس تحلیل‌های انجام شده، واکنش‌های کاربران در شبکه‌های اجتماعی به سریال معاویه را می‌توان در چندین دسته اصلی طبقه‌بندی کرد.

دسته اول:

واکنش‌های مذهبی-عقیدتی - که عمدتاً پیرامون تفاوت دیدگاه‌های شیعه و سنی درباره شخصیت معاویه شکل گرفته است.

در این دسته، کاربران شیعه غالباً به انتقاد از شخصیت معاویه و نقش او در حوادثی چون جنگ صفین، شهادت امام حسن (ع) و زمینه‌سازی برای واقعه عاشورا پرداخته‌اند، در حالی که برخی کاربران اهل سنت، وجوه مثبت حکومت او مانند گسترش قلمرو اسلامی و سیاست‌های اقتصادی را برجسته کرده‌اند.

دسته دوم:

مباحث تاریخی-تحلیلی - که در آن پژوهشگران، مورخان و کاربران علاقه‌مند به تاریخ اسلام به بررسی دقت روایت‌های تاریخی در سریال پرداخته‌اند. در این دسته، بحث‌های مفصلی درباره منابع تاریخی مورد استفاده سازندگان سریال، میزان انطباق روایت سریال با واقعیت‌های تاریخی و همچنین نقد روش‌شناسی بازنمایی تاریخی در رسانه‌های نمایشی صورت گرفته است. بسیاری از کاربران متخصص به تحریف‌های تاریخی احتمالی در سریال اشاره کرده و برخی دیگر از رویکرد نوآورانه آن در روایت وقایع تاریخی دفاع کرده‌اند.

دسته سوم:

واکنش‌های سیاسی- ژئوپلیتیکی - که در آن کاربران به تحلیل انگیزه‌های سیاسی ساخت این سریال توسط شبکه MBC عربستان سعودی پرداخته‌اند. در این مباحث، بسیاری از کاربران، ساخت سریال را در راستای سیاست‌های منطقه‌ای عربستان و تلاش برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی جهان اسلام تفسیر کرده‌اند. موضوع ممنوعیت پخش سریال در عراق و واکنش نهادهای مذهبی مصر نیز موجب شکل‌گیری بحث‌های سیاسی گسترده‌ای شده است. در این دسته، توجه ویژه‌ای به نقش رسانه‌ها در شکل‌دهی به گفتمان‌های هویتی و تاریخی در جهان اسلام شده است.

دسته چهارم:

ارزیابی‌های هنری-تکنیکی - که به جنبه‌های فنی و هنری سریال می‌پردازد. کاربران در این دسته به بررسی کیفیت کارگردانی، بازیگری، طراحی صحنه، جلوه‌های ویژه و فیلمبرداری پرداخته‌اند. بودجه ۱۰۰ میلیون دلاری سریال و لوکیشن‌های گسترده در تونس، توجه بسیاری از منتقدان و علاقه‌مندان به هنرهای نمایشی را به خود جلب کرده و مباحث مفصلی درباره استانداردهای تولید در صنعت رسانه جهان عرب را برانگیخته است.

تحلیل احساسات و گرایش‌های عمومی

تحلیل احساسات نظرات کاربران نشان می‌دهد که واکنش‌ها به سریال معاویه به شدت قطبی شده است.

براساس داده‌های استخراج شده:

حدود ۴۲ درصد واکنش‌ها احساسات منفی قوی، ۳۷ درصد احساسات مثبت و ۲۱ درصد خنثی یا ترکیبی از نظرات متعادل را نشان می‌دهند. این قطبی شدن احساسات عمدتاً متأثر از پیشینه مذهبی کاربران است، به طوری که در میان کاربران با گرایش شیعی، احساسات منفی به مراتب بیشتر بوده، در حالی که در میان کاربران اهل سنت، واکنش‌های مثبت فراوانی بیشتری داشته است.

تحلیل روند زمانی واکنش‌ها نشان می‌دهد که با پخش هر قسمت جدید، موجی از واکنش‌های تازه در شبکه‌های اجتماعی شکل می‌گیرد. به ویژه صحنه‌هایی که به روایت وقایع حساس تاریخی مانند جنگ صفین یا صلح امام حسن (ع) با معاویه می‌پردازند، واکنش‌های شدیدتری را برانگیخته‌اند. همچنین، اخبار مربوط به ممنوعیت پخش سریال در عراق و انتقادات نهادهای مذهبی مصر، خود موجب افزایش چشمگیر حجم مباحثات در فضای مجازی شده است.

تفاوت‌های منطقه‌ای در واکنش‌ها

تحلیل داده‌های مبتنی بر موقعیت جغرافیایی کاربران نشان می‌دهد که واکنش‌ها به سریال معاویه از الگوهای منطقه‌ای مشخصی پیروی می‌کند. در کشورهایی با اکثریت شیعه مانند ایران، عراق و بحرین، واکنش‌های منفی به مراتب بیشتر بوده و در برخی موارد به کمپین‌های گسترده برای تحریم سریال منجر شده است. در عراق، این واکنش‌ها حتی به اقدام رسمی دولت برای ممنوعیت پخش سریال انجامیده است.

در مقابل، در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، به ویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی، واکنش‌های مثبت بیشتری نسبت به سریال مشاهده شده است. در این مناطق، تمرکز بیشتری بر جنبه‌های هنری و فنی سریال و اهمیت آن برای ارتقای صنعت رسانه در جهان عرب وجود داشته است. همچنین، در این کشورها، بحث‌های مرتبط با گفتمان‌های هویتی عربی و تلاش برای بازتعریف نقش تاریخی اعراب در تمدن اسلامی، بخش قابل توجهی از واکنش‌ها را تشکیل داده است.

در کشورهایی چون مصر، لبنان و تونس که دارای جوامع متنوع مذهبی هستند، واکنش‌ها طیف گسترده‌تری را نشان می‌دهد. در این کشورها، علاوه بر مباحث مذهبی، گفتمان‌های روشنفکری پیرامون آزادی بیان، حق بازنمایی تاریخ و نقش رسانه در شکل‌دهی به هویت‌های جمعی نیز پررنگ بوده است. واکنش نهادهای مذهبی مصر مانند الازهر به سریال به دلیل نمایش شخصیت‌های مقدس، موجب شکل‌گیری مباحث گسترده‌ای درباره حدود و ثغور بازنمایی چهره‌های مذهبی در هنرهای نمایشی شده است.

تفاوت‌های منطقه‌ای در واکنش‌ها همچنین منعکس‌کننده ساختارهای سیاسی-اجتماعی متفاوت در کشورهای اسلامی است. در کشورهایی با فضای رسانه‌ای بازتر، تنوع دیدگاه‌ها بیشتر بوده، در حالی که در کشورهایی با کنترل بیشتر بر رسانه‌ها، گفتمان‌های غالب رسمی تأثیر بیشتری بر شکل‌گیری واکنش‌های عمومی داشته‌اند. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که واکنش به محتوای رسانه‌ای در جهان اسلام، فراتر از مرزهای مذهبی، متأثر از بافتارهای سیاسی-اجتماعی متفاوت است.

ارتباط با گفتمان‌های گسترده‌تر در جهان اسلام

واکنش‌های گسترده به سریال معاویه را می‌توان در بستر گفتمان‌های کلان‌تر در جهان اسلام تحلیل کرد. این سریال در زمینه‌ای از تحولات ژئوپلیتیکی، بازتعریف هویت‌های مذهبی و تلاش کشورهای مختلف برای تأثیرگذاری بر روایت‌های تاریخی منتشر شده است. سرمایه‌گذاری هنگفت شبکه MBC عربستان سعودی در تولید این سریال، خود بخشی از روند گسترده‌تر تقویت قدرت نرم این کشور در جهان اسلام تلقی می‌شود.

مباحثات پیرامون سریال معاویه، منعکس‌کننده شکاف‌های عمیق‌تر تاریخی-مذهبی در جهان اسلام است. این سریال به موضوعاتی می‌پردازد که ریشه در اختلافات اولیه میان مسلمانان پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) دارد. شخصیت معاویه به عنوان کسی که با حضرت علی (ع) جنگید و بعدها خلافت را به سلطنت موروثی تبدیل کرد، همواره یکی از نقاط اختلاف مهم میان شیعیان و اهل سنت بوده است. بازنمایی این شخصیت در قالب یک اثر نمایشی پرهزینه، این اختلافات دیرینه را دوباره به سطح گفتمان عمومی آورده است.

همچنین، مناقشات پیرامون این سریال، بازتاب‌دهنده چالش‌های معاصر در زمینه مدیریت تنوع مذهبی در جوامع اسلامی است. تصمیم دولت عراق برای ممنوعیت پخش سریال به دلیل «احتمال بروز تنش‌های مذهبی» نشان‌دهنده ملاحظات امنیتی و سیاسی در کشورهایی است که با تنش‌های فرقه‌ای مواجه هستند. این موضوع سوالات مهمی را درباره نسبت آزادی بیان با حساسیت‌های مذهبی و مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها در جوامع چندفرهنگی مطرح می‌کند.

از سوی دیگر، واکنش‌های گسترده به این سریال، نشان‌دهنده اهمیت فزاینده رسانه‌های اجتماعی در شکل‌دهی به گفتمان‌های عمومی در جهان اسلام است. امروز، کاربران عادی اینترنت امکان مشارکت مستقیم در مباحثات فرهنگی-مذهبی را دارند و این موضوع، پویایی جدیدی به گفتمان‌های دینی و سیاسی در جهان اسلام بخشیده است. سرعت انتشار نظرات و واکنش‌ها در شبکه‌های اجتماعی، فرایند شکل‌گیری افکار عمومی را دگرگون کرده و به ظهور صداهای متنوع‌تری در این گفتمان‌ها انجامیده است.

تحلیل واکنش‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی به سریال معاویه، تصویری پیچیده از تعامل میان رسانه، مذهب، تاریخ و سیاست در جهان اسلام معاصر ارائه می‌دهد. یافته‌های این پژوهش در همین مرحله نخست، نشان می‌دهد که بازنمایی رویدادها و شخصیت‌های تاریخی اسلام در قالب آثار نمایشی، همچنان موضوعی حساس و بحث‌برانگیز است که می‌تواند واکنش‌های احساسی شدیدی را برانگیزد. قطبی شدن واکنش‌ها، عمدتاً منعکس‌کننده شکاف‌های مذهبی دیرینه در جهان اسلام است، اما عوامل ژئوپلیتیکی، هویتی و فرهنگی نیز در شکل‌دهی به این واکنش‌ها نقش مهمی دارند.

تفاوت‌های منطقه‌ای در واکنش‌ها نشان می‌دهد که چگونه بافتارهای سیاسی-اجتماعی متفاوت می‌توانند بر نحوه دریافت و تفسیر محتوای رسانه‌ای تأثیر بگذارند. ممنوعیت پخش سریال در عراق و انتقادات شدید در کشورهای با جمعیت شیعه قابل توجه، در مقابل استقبال نسبی در برخی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، نشان‌دهنده تأثیر عمیق هویت‌های مذهبی بر واکنش به محتوای رسانه‌ای است. همچنین، تنوع دیدگاه‌ها در کشورهایی با فضای رسانه‌ای بازتر، اهمیت ساختارهای سیاسی-اجتماعی در شکل‌دهی به گفتمان‌های عمومی را نشان می‌دهد.

این پژوهش همچنین اهمیت شبکه‌های اجتماعی را به عنوان فضایی برای مذاکره و مناقشه بر سر معانی تاریخی و هویتی در جهان اسلام برجسته می‌کند. در عصر دیجیتال، بازتعریف روایت‌های تاریخی دیگر انحصاراً در اختیار نهادهای رسمی و علمای دینی نیست، بلکه کاربران عادی اینترنت نیز در این فرایند مشارکت فعال دارند. این دموکراتیزه شدن گفتمان دینی و تاریخی، چالش‌ها و فرصت‌های جدیدی را برای جوامع اسلامی در مواجهه با میراث تاریخی خود ایجاد کرده است.

برای مطالعات آینده، پیشنهاد می‌شود تحلیل‌های عمیق‌تری درباره نقش رسانه‌های اجتماعی در بازتعریف روایت‌های تاریخی در جهان اسلام انجام شود. همچنین، بررسی تأثیر بلندمدت سریال‌هایی مانند معاویه بر نگرش‌های عمومی نسبت به رویدادهای تاریخی، می‌تواند یافته‌های ارزشمندی درباره نقش آثار نمایشی در شکل‌دهی به حافظه تاریخی جمعی ارائه دهد. افزون بر این، مطالعه تطبیقی واکنش‌ها به آثار مشابه در سایر زمینه‌های فرهنگی، می‌تواند درک ما را از تعامل میان رسانه، هویت و تاریخ در عصر دیجیتال تعمیق بخشد.