خبرگزاری تسنیم- مهرداد بذرپاش، وزیر سابق راه و شهرسازی:

دنیای امروز، دنیای پیچیدگی‌ها و تغییرات سریع است. افزایش جمعیت سکونتگاه‌های انسانی، مدیریت و حکمرانی را با چالش‌های متعددی روبه‌رو کرده است. در چنین شرایطی، استفاده از روش‌های سنتی دیگر پاسخگوی نیازهای جامعه نیست و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای بهبود کارایی، شفافیت و افزایش مشارکت مردمی به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل شده است. طیف وسیعی از فناوری‌ها امروزه به خدمت حکمرانی جوامع درآمده‌اند. از مهم‌ترین این فناوری‌های می‌توان به هوش مصنوعی، بلاک‌چین، اینترنت اشیاء، کلان‌داده‌ها، متاورس و شهرهای دوقلو دیجیتال و وب 3.0 اشاره کرد. با ظهور اینگونه فناوری‌ها مفاهیم جدیدی همچون دولت الکترونیک، دولت هوشمند، شهر هوشمند و حکمرانی هوشمند در حوزه مدیریت و حکمرانی جوامع مطرح شد که همگی آن‌ها به دنبال بهینه‌سازی، شفاف‌سازی و افزایش کارآمدی فرآیندهای حکمرانی و افزایش مشارکت شهروندان بوده‌اند. ایران امروز نیز ایران بسیار پیچیده‌تری نسبت به گذشته است و نیاز است تا ما نیز به سمت حکمرانی هوشمند حرکت کنیم. ایران با برخورداری از قابلیت‌های عظیم در حوزه‌های فناوری و نیروی انسانی، ظرفیت بالایی در توسعه حکمرانی هوشمند دارد و می‌تواند در این مسیر پیشگام باشد.

متحول شدن مفهوم حکمرانی با پیشرفت فناوری

در دنیای امروز، مفهوم حکمرانی دیگر محدود به مدل‌های سنتی نیست، بلکه فناوری‌های نوین، دولت‌ها را به سمت تغییرات اساسی سوق داده است. ظهور ابزارهای دیجیتال، تصمیم‌گیری‌ها را دقیق‌تر، کارآمدتر و شفاف‌تر کرده است. دولت‌ها با استفاده از فناوری‌های نوظهور، می‌توانند خدمات عمومی را بهینه کنند، فساد را کاهش و مشارکت شهروندان را افزایش دهند. همچنین با استفاده از الگوریتم‌های پیشرفته، می‌توانند روندهای اجتماعی و اقتصادی را پیش‌بینی، بحران‌ها را مدیریت و سیاست‌های موثرتری را تدوین نمایند. مردم‌سالاری دیجیتال نیز از دیگر مفاهیمی است که در مفاهیم حکمرانی نوین مطرح شده است. امروزه، شهروندان می‌توانند از طریق سکو‌های آنلاین، در تصمیم‌گیری‌های عمومی شرکت کرده و خواسته‌های خود را مستقیماً به گوش سیاست‌گذاران برسانند. رأی‌گیری الکترونیکی، شفافیت در عملکرد دولت‌ها و مبارزه با فساد از جمله دستاوردهای مردم‌سالاری دیجیتال است.

ظهور دولت‌های هوشمند، تحولی اساسی در نحوه ارائه خدمات عمومی ایجاد کرده است. امروزه، دولت‌ها با استفاده از فناوری‌هایی مانند اینترنت اشیا، کلان‌داده و هوش مصنوعی، خدماتی مانند حمل‌ونقل، بهداشت، آموزش و امنیت را بهینه‌تر از قبل ارائه می‌دهند. شهرهای هوشمند نمونه‌ای از این تغییرات هستند که در آن، زیرساخت‌های دیجیتال به بهبود کیفیت زندگی شهروندان کمک می‌کنند. البته موفقیت ارائه چنین خدمات در تضمین امنیت سایبری و همچنین آموزش مفاهیم دیجیتال به شهروندان است.

نقش محوری مردم در حکمرانی و لزوم مشارکت مردم در شئون مختلف حکمرانی

حکمرانی کارآمد بدون مشارکت فعال مردم، مفهومی ناقص و ناپایدار است. در طول تاریخ، حکومت‌هایی که به خواست و اراده مردم توجه کرده‌اند، از پایداری و مشروعیت بیشتری برخوردار بوده‌اند. امروزه، با افزایش آگاهی عمومی و گسترش ابزارهای ارتباطی، نقش مردم در تصمیم‌گیری‌ها پررنگ‌تر شده است. در این میان، نهادهای مردم‌نهاد نقش مهمی در تسهیل ارتباط مردم با حاکمیت ایفا می‌کنند. همچنین، آموزه‌های دینی نیز بر اهمیت نقش مردم در تغییرات اجتماعی تأکید دارند. به‌عنوان نمونه، خداوند در آیه 11 سوره رعد بیان می‌کند «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِم»، خداوند سرنوشت قومی را تغییر نخواهد داد مگرآنکه خود آن‌ها آن را تغییر دهند. مردم ایران در سال 1357 خواستند تا سرنوشت خود را تغییر دهند و انقلاب اسلامی را شکل دادند. با پیروزی انقلاب اسلامی و شکل‌گیری جمهوری اسلامی امکان مشارکت مردم در عرصه‌های مختلف سیاسی از طریق انتخابات فراهم شد و از آن زمان تاکنون نقش‌آفرینی مردم در زمینه‌های مختلف موثر و تاثیرگذار بوده است. البته همچنان نیاز است تا بسترسازی بیشتری برای افزایش مشارکت مردمی در شئونات مختلف جامعه اتفاق بیفتد.

تأثیر فناوری‌های نوین بر مشارکت مردمی

شهرهای هوشمند، نمونه‌ای از تغییرات فناورانه در حکمرانی هستند که در آن‌ها، شهروندان نه‌تنها مصرف‌کنندگان خدمات، بلکه تصمیم‌سازانی فعال محسوب می‌شوند. مردم هوشمند در شهرهای هوشمند، دسترسی عادلانه‌ای به امکانات دارند و در تصمیم‌گیری‌ها به صورت فعال مشارکت می‌کنند.شهرهای نوین رویکرد شهروندمحور دارند. رویکرد شهروندمحور با تمرکز بر نیازهای شهروندان و ایجاد بسترهای دیجیتال، تعامل بین مردم و مدیریت شهری را تقویت می‌کند.

از قابلیت‌های دیگری که فناوری‌های نوین در مشارکت مردم ایجاد کرده‌اند می‌توان به مشارکت هوشمند اشاره کرد. مشارکت هوشمند، از دیگر تحولات فناورانه است که با استفاده از ابزارهایی مانند اپلیکیشن‌های موبایل و تحلیل کلان‌داده‌ها، مردم را در فرآیندهای تصمیم‌گیری درگیر می‌کند و شفافیت و پاسخگویی دولت را افزایش می‌دهد.

فناوری‌های حکمرانی(GOV Tech)

فناوری‌های حکمرانی به مجموعه‌ای از ابزارها و فناوری‌هایی اطلاق می‌شود که برای بهبود فرآیندهای حکومتی، افزایش شفافیت، کاهش فساد و ارتقاء کارایی در خدمات عمومی به کار می‌روند. این فناوری‌ها می‌توانند به دولت‌ها کمک کنند تا فرآیندهای پیچیده و سنتی را به‌صورت آنلاین و هوشمند مدیریت کنند. این رویکرد باعث می‌شود تا دولت‌ها بتوانند تصمیمات بهتری اتخاذ کرده و خدمات بهتری به شهروندان ارائه دهند. به عنوان مثال، استفاده از سیستم‌های تحلیلی هوش مصنوعی می‌تواند به شناسایی فساد مالی، بهبود تخصیص منابع و برنامه‌ریزی دقیق‌تر در زمینه سیاست‌های عمومی کمک کند.

یکی از مهم‌ترین کاربردهای فناوری‌های حکمرانی، دولت الکترونیک است که به معنای ارائه خدمات دولتی به‌صورت آنلاین به شهروندان می‌باشد. با استفاده از این فناوری‌ها، فرآیندهایی مانند ثبت‌نام‌های دولتی، پرداخت‌های مالیات، صدور مجوزها و دیگر خدمات می‌توانند به‌صورت دیجیتال و سریع انجام شوند. همچنین، سکو‌های داده‌باز و تحلیل داده‌ها به شفاف‌سازی عملکرد دولت‌ها و ارتقاء اعتماد عمومی کمک می‌کنند. بلاکچین نیز برای ایجاد سیستم‌های امن و شفاف در ثبت سوابق و قراردادها، و اینترنت اشیا برای نظارت بر زیرساخت‌ها و مدیریت بهینه منابع استفاده می‌شود. اینگونه فناوری‌ها به ایجاد حکمرانی کارآمدتر و پاسخگوتر برای شهروندان کمک می‌کنند.

حکمرانی مالی عمومی هوشمند و برخط

حکمرانی مالی عمومی هوشمند به استفاده از فناوری‌های نوین برای مدیریت بهینه منابع مالی دولت، افزایش شفافیت، کاهش فساد و بهبود کارایی در تخصیص بودجه و هزینه‌ها اشاره دارد. این نوع حکمرانی از هوش مصنوعی، کلان‌داده، بلاکچین، اینترنت اشیا و سیستم‌های دیجیتال برای نظارت بر جریان‌های مالی، پیش‌بینی هزینه‌ها و کنترل انحرافات مالی بهره می‌برد. دولت‌ها با استفاده از این فناوری‌ها می‌توانند فرآیندهای مالی را به‌صورت برخط (آنلاین) و لحظه‌ای پایش کرده و تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تری داشته باشند.

برای مثال، برخی کشورها از بلاکچین برای ثبت و رهگیری هزینه‌های عمومی استفاده می‌کنند تا امکان تقلب و سوءاستفاده کاهش یابد. همچنین، سامانه‌های هوشمند بودجه‌ریزی می‌توانند با تحلیل داده‌های مالی و پیش‌بینی روندهای اقتصادی، تخصیص منابع را بهینه کنند.

حکمرانی هوشمند در نظام بانکی نیز از دیگر عرصه‌های ورود فناوری در راستای تسهیل امور است. برای مثال، سیستم‌های هوش مصنوعی در بانک‌ها می‌توانند الگوهای مشکوک تراکنش‌ها را شناسایی کرده و از پولشویی و کلاهبرداری جلوگیری کنند. همچنین، بلاکچین می‌تواند برای ایجاد سیستم‌های پرداخت شفاف و غیرقابل تغییر استفاده شود، که امکان تقلب و جعل اسناد را به حداقل می‌رساند.

از دیگر مزایای حکمرانی هوشمند در بانک‌ها، بهبود تجربه مشتریان و افزایش سرعت خدمات بانکی است. برای مثال، چت‌بات‌های هوشمند و دستیارهای مالی دیجیتال به مشتریان کمک می‌کنند تا سوالات خود را بدون نیاز به مراجعه حضوری دریافت کنند. علاوه بر این، سیستم‌های اعتبارسنجی مبتنی بر کلان‌داده می‌توانند به بانک‌ها در ارزیابی دقیق‌تر مشتریان برای ارائه وام و تسهیلات کمک کنند.

نمونه‌های عملی از کاربرد فناوری در حکمرانی

در کشور ما، اقدامات متعددی در راستای بهره‌گیری از فناوری در حکمرانی صورت گرفته است که تجارب موفقی محسوب می‌شود ولی همچنان نیاز است تا تلاش‌های مجدانه‌ای در این راستا صورت پذیرد. در ادامه برخی از  از مهم‌ترین کاربست‌های فناوری در نظام حکمرانی کشور بیان شده است:

• ایجاد سامانه ثبت رایگان قرارداد اجاره بین موجر و مستاجر (سامانه خودنویس): سامانه‌ای برای ثبت رایگان قراردادهای اجاره که هزینه‌های واسطه‌گری در معاملات مسکن را کاهش داده است. این سامانه توسط وزارت راه و شهرسازی ایجاد شد.
• تکمیل و بروزرسانی سامانه ملی املاک و اسکان: این سامانه حسب ماده 169 مکرر قانون مالیات‌های مستقیم به عنوان ابزاری برای مدیریت و ایجاد شفافیت در بازار مسکن ایجاد شده و تا پایان سال 1402 بالغ بر 400 میلیون رکورد اطلاعاتی دستگاه‌های مختلف در خصوص ویژگی‌های سکونت و مالکیت خانواده‌ها در این سامانه تجمیع شده است و سرپرستان بالغ بر 5/10 میلیون خانواده با مراجعه به سامانه مذکور اطلاعات مربوط به سکونت و مالکیت خود را در این سامانه تایید، تکمیل و تصحیح کرده‌اند. لازم به ذکر است نیاز است تا اقدمات گسترده‌ای جهت افزایش مراجعه سرپرستان خانواده‌ها برای تکمیل سامانه مذکور صورت پذیرد.  این سامانه می‌تواند به عنوان یکی از زیرساخت‌های اصلی سرشماری برخط نفوس و مسکن در کشور مورد استفاده قرار گیرد.
• سامانه جامع حسابرسی برخط دیوان محاسبات کشور:  سامانه جامع حسابرسی برخط دیوان محاسبات کشور ایران، ابزاری است که با هدف هوشمندسازی و نظارت مؤثرتر بر امور مالی دستگاه‌های اجرایی طراحی و پیاده‌سازی شده است. این سامانه در تیرماه 1401 با حضور رئیس کل، دادستان و سایر مقامات دیوان محاسبات به بهره‌برداری رسید. این سامانه به بیش از 4000 دستگاه اجرایی جهت جمع‌آوری و تحلیل داده‌های مالی متصل شده است. این سامانه تلاشی برای حرکت به سمت حکمرانی مالی هوشمند محسوب می‌شود. اگرچه در راستای تحقق کامل اینگونه سامانه‌ها تلاش و عزمی ملی و پایبندی به قوانین مورد نیاز است.
• سامانه ارتباطات مردمی دیوان محاسبات کشور(سامانه 198 دیوان): بستری برای گزارش تخلفات مالی توسط شهروندان به دیوان محاسبات کشوری.
• طرح ملی دیوان‌یار دیوان محاسبات کشور: این طرح ملی به منظور پاسداری از بیت المال، گسترش شفافیت و انضباط مالی و مبارزه با فساد با استفاده از ظرفیت‌های مردمی و شناسایــی مشـکلات کشــور در حوزه‌ها و سطوح مختلف، انجام فعالیت‌های علمی‌و پژوهشی به عنوان یک حلقه میانی و مطالبه‌گر فعالیت می‌کند. از جمله اهداف این طرح ملی، می‌توان به افزایش مشارکت مردمی (افزایش شفافیت و پاسخگویی از طریق مشارکت مردم در نظارت)، ارتقای نظارت (بهبود نظارت بر دستگاه‌های اجرایی در استان‌ها)، آموزش و توانمندسازی (تربیت ناظران آگاه از طریق آموزش و آزمون) و حل مشکلات محلی (شناسایی و پیگیری حل مشکلات به‌صورت محلی و سریع‌تر) اشاره کرد.
• استفاده از سکوهای برخط جابجایی مسافر برای سفرهای بین شهری در اربعین حسینی 1402: با همکاری وزارت راه و شهرسازی با مدیران ارشد سکوهای تاکسی اینترنتی در سال 1402 مقرر شد تا چهارسکوی بهمراه، ماکسیم، اسنپ و تپسی، در ایام اربعین حسینی نسبت به خدمت رسانی به زوار به مقصد 6 مرز اربعینی خسروی، مهران، چزابه، باشماق، تمرچین و شلمچه خدمات رسانی کنند. این تجربه موفق نشان داد تا با مدیریت درست ظرفیت‌های فناوارنه موجود در کشور می‌توان قابلیت‌های عظیمی را شکوفا کرد. در نتیجه این ابتکار، بیش از 100 هزار سفر از طریق تاکسی‌های اینترنتی در اربعین حسینی 1402 صورت پذیرفت.

نتیجه‌گیری

فناوری‌های نوین، مسیر حکمرانی را به سمت شفافیت، کارآمدی و افزایش مشارکت مردمی سوق داده‌اند. ایران با برخورداری از نیروی انسانی جوان و تحصیلکرده و نهادهای علمی کارآمد، ظرفیت لازم برای پیشگامی در این حوزه را دارد. با برنامه‌ریزی هوشمندانه و تدوین سیاست‌های کارآمد، می‌توان از فناوری به‌عنوان ابزاری برای بهبود حکمرانی و افزایش رضایت عمومی بهره برد و چالش‌های موجود کشور در حوزه‌های مختلف را پشت سر گذاشت. حرکت به‌سوی دولت هوشمند، تنها یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای آینده‌ای پایدار و پیشرفته محسوب می‌شود.

 حرکت دیرهنگام به سمت حکمرانی هوشمند هزینه‌ساز و موجب عدم پیشرفت مناسب کشور خواهد شد. تصمیمات اکنون باید با تجسم آینده صورت گیرد زمانی که نقش فناوری در امور مختلف بسیار بیشتر از امروز شده است. برای آن‌روز باید چشم‌انداز و برنامه داشت. باید در سطوح مختلف برای کاربست فناوری آماده بود قوانین مرتبط، اصول اخلاقی و دینی، فرهنگ و اصالت ایرانی را در دنیای آینده دید و برای آن راهکار در نظر گرفت. بدون شک با درنظر گرفتن اصول فوق ایرانی پیشرفته را در کنار هم خواهیم ساخت.

انتهای پیام/