خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها، اسرا درویشی: آذربایجان شرقی، به‌ویژه کلان‌شهر تبریز، امسال یکی از کم بارش ترین سال‌های خود را تجربه می‌کند. درحالی‌که بسیاری از شهرهای اطراف، از جمله مراغه، جلفا و حتی برخی مناطق در استان اردبیل و آذربایجان غربی، بارندگی نسبتاً مطلوبی داشته‌اند، تبریز نه‌تنها از نظر میزان بارش دچار کاهش شدیدی شده، بلکه سرمای شدید و پایداری نیز بر این شهر حاکم بوده است. این شرایط موجب نگرانی‌های جدی در حوزه‌های مختلف، از جمله تأمین منابع آبی، کشاورزی، محیط زیست و حتی زندگی روزمره شهروندان شده است. کاهش بارندگی در این کلان‌شهر، برخلاف الگوی معمول سال‌های گذشته که در پاییز و زمستان شاهد بارش‌های قابل‌توجهی بود، نشان‌دهنده تغییرات اقلیمی عمیقی در این منطقه است که می‌تواند تأثیرات بلندمدتی بر ساختار زیست‌محیطی و اقتصادی آن داشته باشد.

این کاهش بارندگی، در کنار افت شدید دمای هوا، باعث شده است که برخی از روستاها و مناطق اطراف تبریز در معرض کم‌آبی و حتی خشکسالی قرار بگیرند. کاهش میزان ورودی آب به سدها و آبخوان‌ها، افت سطح آب‌های زیرزمینی، و افزایش نیاز به منابع جایگزین، از جمله مشکلاتی است که در پی این وضعیت به وجود آمده است. این در حالی است که سرما و یخبندان‌های زودرس نیز مزید بر علت شده و باعث از بین رفتن بخشی از محصولات کشاورزی شده است. کشاورزان و باغداران منطقه که به امید بارش‌های پاییزی و زمستانی برنامه‌ریزی کرده بودند، حالا با مشکلات متعددی مواجه شده‌اند؛ از جمله کاهش رطوبت خاک، سخت شدن شرایط رشد گیاهان و خسارات ناشی از یخبندان.

از سوی دیگر، سرمای شدید و پایداری که امسال در تبریز رخ داده، شرایط زندگی شهری را نیز با چالش‌هایی مواجه کرده است. افزایش مصرف گاز و برق، مشکلات در سیستم حمل‌ونقل شهری به دلیل یخبندان، افزایش هزینه‌های نگهداری زیرساخت‌های شهری، و همچنین کاهش کیفیت هوا به دلیل استفاده بیشتر از سوخت‌های فسیلی برای گرمایش، تنها بخشی از پیامدهای این شرایط جوی است. این وضعیت، همراه با کاهش میزان بارندگی، می‌تواند در آینده‌ای نزدیک بحران‌های جدیدی در زمینه‌های مختلف، از جمله منابع آبی و انرژی ایجاد کند.

بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که تغییرات اقلیمی جهانی و الگوهای جوی تأثیر مستقیمی بر این وضعیت دارند. تغییرات در گردش جوّی و کاهش ورود سامانه‌های بارشی، یکی از مهم‌ترین دلایلی است که باعث کاهش بارش در مناطق مرکزی و شمال‌غربی ایران شده است. در گذشته، تبریز و مناطق اطراف آن در ماه‌های پاییز و زمستان، معمولاً شاهد بارش‌های نسبتاً منظم باران و برف بودند. اما امسال، با وجود فعالیت سامانه‌های بارشی در مناطق دیگر، این شهر همچنان خشک مانده است. این مسئله نشان می‌دهد که علاوه بر تغییرات اقلیمی، عوامل محلی نیز در کاهش بارش و تشدید سرما نقش داشته‌اند.

البته عامل مهم و جالب این است که شهرهای اطراف تبریز بارش داشتند و به نوعی ابرها این شهرها دور زدند که عامل اصلی این مهم را دریاچه ارومیه عنوان کرده‌اند.

چراکه دریاچه ارومیه هم خشک شده و بارانی امسال به خود ندیده است؛ تغییرات اقلیمی اثرات سوءمدیریت انسانی آب را بدتر می‌کند. افزایش دما باعث افزایش تقاضای آب می‌شود و کشاورزان را مجبور می‌کند تا آب بیشتری را از رودخانه‌های تغذیه‌کننده دریاچه (مانند زرینه‌رود) یا از چاه‌ها منحرف کنند.

کاهش بارندگی و ذوب برف، کمبود آب را شدیدتر می‌کند و در نتیجه رقابت بین کشاورزی، صنعت و اکوسیستم‌ها را تقویت می‌کند که از دلایل کاهش بارندگی بر روی این دریاچه ارومیه است.

کارشناسان و متخصصان محیط زیست و هواشناسی همچنین بر این باورند که ترکیبی از عوامل مختلف، از جمله تغییر در الگوهای جوی، افزایش دمای متوسط سالانه، کاهش رطوبت موجود در جو، و تغییرات کاربری اراضی، در این شرایط نقش دارند. برای مثال، افزایش میزان ساخت‌وساز و کاهش فضاهای سبز در تبریز، می‌تواند باعث افزایش اثرات جزایر حرارتی شهری شود که خود عاملی برای تغییر در میزان بارندگی و شرایط جوی منطقه‌ای است. همچنین، کاهش پوشش جنگلی در برخی مناطق کوهستانی اطراف تبریز، مانند کوه‌های میشو و سهند، باعث کاهش میزان نگهداری رطوبت در محیط شده که در نهایت بر میزان بارش تأثیر می‌گذارد.

کاهش ۳۰ الی ۵۰ درصدی بارش‌ها

بهروز ساری صراف، استاد اقلیم شناسی دانشگاه تبریز در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص وضعیت بارش‌های امسال اظهار کرد: از روز اول مهر تا آخرین روز شهریور ماه سال بعد، سال آبی محسوب می‌شود، بنابه خبر اداره‌کل هواشناسی استان، پاییز امسال از نظر بارش وضعیت خوبی حاکم نبود و دو ماه اول فصل زمستان هم ۳۰ تا ۵۰ درصد نسبت به دراز مدت با کمبود بارش مواجه بودیم؛ البته امید داریم برف خوبی که باریده تا آخر اسفند ماه چند بار تکرار شود، اما در کل بارش خوبی نداشتیم.

وی ادامه داد: مشاهده می‌شود برف که می‌بارد و در اثر گرمای هوا و فعالیت‌های مختلف انسانی، سریعاً ذوب می‌شود که این امر باید تدریجی رخ دهد و در این حالت به افزایش سطح آب‌های زیرزمینی هم کمکی نمی‌کند.

صراف در رابطه با دلایل کاهش بارش‌ها، گفت: با استناد به نظرات سازمان جهانی هواشناسی IPCC، افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی و گازهای گلخانه‌ای را عامل اصلی گرمایش جهانی می‌دانند و سعی می‌کنند سوخت‌های فسیلی و گازهای گلخانه‌ای بیشتر از دو درجه دمای هوا را در مقیاس جهانی گرم‌تر نکند اما بنابه اطلاعیه سازمان هواشناسی استان، گرمایش هوا در استان ما سه الی چهار درجه سانتیگراد افزایش داشته که دو برابر میانگین جهانی است.

وی خاطرنشان کرد: در چند سال اخیر با توجه به مشکلات مختلف، ناترازی‌ها و مصرف سوخت مازوت، آلاینده‌های بسیار وارد جو استان شد و گازهای گلخانه‌ای می‌تواند گرمایش را افزایش دهند و باعث می‌شوند ابرها از سطح تراکم و باروری دور شوند؛ و به‌عبارتی ابری تشکیل نشود و یا ابرها توان باران زایی خود را از دست دهند. ناسازگاری با اقلیم و افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی نیز از عوامل اصلی کاهش بارش‌ها هستند.

این استاد دانشگاه تبریز خاطرنشان کرد: موضوع تغییر کاربری‌ها هم مهم است، گزارشاتی وجود دارد که در نزدیک دامنه‌های زاگرس در استان‌های اصفهان و شیراز، گیاهان بومی را از بین برده‌اند و گیاهان جدیدی برای افزایش محصول کاشته‌اند، این تغییر در گونه‌های کشت علاوه بر مصرف زیاد آب، اقلیم و بارش‌های آن منطقه را بهم ریخته است.

وی افزود: اتمسفر مساوی اقلیم نیست، اگر پوشش گیاهی بومی منطقه از بین رفته و دریاچه خشک شود و بر اثر فعالیت صنعتی، سطح زمین گرم‌تر شود، این فعالیت‌ها، بر اقلیم تأثیر می‌گذارد. اقلیم محصول عملکرد انسان است که متأسفانه در زمینه تغییر اقلیم منطقه‌ای و تشدید آن، بسیار پیشگام بوده‌ایم.

کاهش میزان بارندگی‌ها در شهرهای اطراف دریاچه ارومیه

وی همچنین گفت: بنابه استناد به نقشه منتشره از اداره کل هواشناسی استان، مشخص می‌شود که شهرستان‌های مرند، هریس و ورزقان در پنجشنبه و جمعه هفته گذشته بارش خوبی داشتند، اما متأسفانه تبریز، اسکو، آذرشهر، مراغه، بناب و ملکان که شهرهای نزدیک به دریاچه ارومیه هستند، بارش کمتری داشتند.

صراف تاکید کرد: مرند، اهر و ورزقان از محدوده ارس هستند و تأثیرگذاری دریاچه بر شهرهای حوضه ارس بسیار کم بوده و این شهرها بارش نسبتاً بیشتری داشتند، اما همان‌طوری که بیان شد، جو دریاچه طوری است که شهرهای نزدیک به آن بارش کمتری دریافت می‌کنند.

وی یادآور شد: افزایش درجه حرارت به دلیل افزایش سوخت‌های فسیلی، افزایش تولید آلاینده‌های صنعتی، گازهای گلخانه‌ای و بازتابش حرارت زمین از سمت دریاچه‌ای که حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب آب داشت و اکنون انباشته از نمک شده و حرارت را با طول موج بلند مادون قرمز به اتمسفر می‌دهد، از علل اصلی کمی بارش و عدم توان ابرها در باران زایی محسوب می‌شود.

وی ادامه داد: اگر میزان ذرات آیروسل‌های نمکی در اتمسفر بیشتر از توان و ظرفیت اکولوژی منطقه باشند، این ذرات بخار آب را به اصطلاح دریده و امکان تراکم و باران زایی را به ابرها نمی‌دهد.

سالی که نکوست، از بهارش پیداست!

این استاد دانشگاه تبریز خاطرنشان کرد: رئیس سازمان هواشناسی پنجم اسفند، مصاحبه‌ای انجام داد که در تیتر آن، «بهم ریختگی اقلیمی» را عامل اصلی تغییر الگوهای بارش عنوان کرد؛ درحالیکه ما در علم مبانی اقلیم شناسی، مفهومی بنام «بهم ریختگی اقلیمی» نداریم و اگر منظور ایشان «تغییر اقلیم» باشد باید گفت که تغییر اقلیم در بلند مدت رخ می‌دهد و در طی چندین روز «پدیده تغییر اقلیم» اتفاق نمی‌افتد.

وی تأکید کرد: سالی که نکوست از بهارش پیداست، پاییز را از دست دادیم، دو ماه زمستان هم بارش خوبی نداشتیم، اگر ماه‌های باقیمانده سهم خود را ایفا کنند، باید شکرگزار درگاه احدیت باشیم، ما باید مدیریت مصرف آب را سرلوحه همه کارهای خود قرار دهیم.

کاهش بارندگی و سرمای شدید در تبریز، زنگ خطری جدی برای آینده منابع آبی و پایداری زیست‌محیطی این منطقه محسوب می‌شود. این وضعیت، نه‌تنها مشکلاتی در تأمین آب شرب و کشاورزی ایجاد کرده، بلکه پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای نیز به همراه داشته است. درحالی‌که بسیاری از شهرهای اطراف از میزان بارش بهتری برخوردار بوده‌اند، تبریز همچنان با چالشی جدی در این زمینه روبه‌رو است. این ناهماهنگی در الگوهای بارشی و دمایی، ضرورت بررسی‌های دقیق‌تر علمی و اتخاذ سیاست‌های مناسب برای مدیریت بحران‌های ناشی از آن را دوچندان می‌کند.

در چنین شرایطی، اقدامات فوری در راستای اصلاح الگوی مصرف آب، بهینه‌سازی سیستم‌های تأمین و توزیع منابع آبی، و استفاده از فناوری‌های نوین در کشاورزی و صنعت، می‌تواند تا حدی از اثرات این بحران بکاهد. همچنین، گسترش پوشش گیاهی و جنگل‌کاری در مناطق اطراف تبریز، افزایش سطح آگاهی عمومی درباره مدیریت بهینه منابع آبی، و سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی، از جمله راهکارهایی است که می‌تواند در بلندمدت به بهبود شرایط کمک کند.

در کنار همه این موارد، نیاز به برنامه‌ریزی‌های کلان برای انطباق با شرایط جدید جوی و اقلیمی بیش از پیش احساس می‌شود. اگر روند کاهش بارندگی و سرمای شدید ادامه یابد، نه‌تنها تبریز بلکه سایر نقاط کشور نیز با چالش‌های جدی‌تری مواجه خواهند شد.