به گزارش خبرگزاری مهر صنعت پتروشیمی ایران همگام با تحولات پیروزی انقلاب اسلامی روند توسعه خود را با قدرت بیشتری پیش گرفت و توانست در فاصله سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۴۰۳ در اجرای برنامه‌های توسعه‌ای کشور نقش مهمی ایفا کند، به‌طوری که هم‌اکنون این صنعت با ظرفیت تولید سالانه بیش از ۹۶ میلیون تن و درآمدی بیش از ۲۳ میلیارد دلار، ۳۰ درصد از صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است. این گزارش روند توسعه صنعت پتروشیمی کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر مبنای برنامه اول تا هفتم توسعه کشور و عملکرد دولت چهاردهم در این حوزه را بررسی کرده است.

۱۳۵۷؛ پیروزی انقلاب اسلامی

همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۱۳۵۷، حدود ۱۵ سال از عمر صنعت پتروشیمی ایران می‌گذشت. در این مدت عمده اهداف این صنعت، تأمین نیاز داخلی کشور به کودهای شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی و پتروشیمیایی بود. مجتمع‌های پتروشیمی رازی (شاهپور)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، خارک، فارابی (ایران نیپون) و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز و بخش عمده‌ای از پتروشیمی بندر امام (ایران - ژاپن) در این دوره احداث شده بود. در سال‌های منتهی به ۱۳۵۶، ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی به حدود ۳ میلیون تن محصولات میانی و نهایی و کل سرمایه‌گذاری انجام‌شده در شرکت ملی صنایع پتروشیمی به حدود ۱۱۰ میلیارد ریال رسید.

دوران دفاع مقدس

عمده فعالیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا نیمه اول ۱۳۶۷ در پشتیبانی از جبهه‌های جنگ تحمیلی، همچنین مراحل طراحی و مهندسی و تدارکات و آماده‌سازی زمین مجتمع‌های اراک و اصفهان خلاصه می‌شد. تنها فعالیت عمده در این دوره تکمیل طرح توسعه پتروشیمی شیراز بود. در نیمه دوم ۱۳۶۷ و با پذیرش قطعنامه ۵۹۸، تلاش مجدانه شرکت برای بازسازی و نوسازی مجتمع‌ها و واحدهای تولیدی آغاز شد. در این دوره کل سرمایه‌گذاری شرکت ملی صنایع پتروشیمی به رقم ۴۲۰ میلیارد ریال رسید و از این طریق شرکت توانست طرح توسعه پتروشیمی شیراز (آمونیاک و اوره ۲) و کلرآلکالی را تکمیل و اجرای طرح‌های متانول شیراز، مجتمع پتروشیمی اراک و واحد دی آمونیم فسفات رازی را آغاز کند. افزون بر این، شرکت طراحی مهندسی صنایع پتروشیمی (پیدک) در قالب طرح متانول اول در شیراز شکل گرفت و برای نخستین بار طراحی تفصیلی در کشور انجام شد.

مجتمع پتروشیمی شیراز در ۱۳۶۷ به بیشترین مقدار تولید خود پس از انقلاب دست یافت و همزمان، تولید مجدد در فازهای اول و دوم مجتمع پتروشیمی رازی آغاز شد. در این سال مجموع تولید مجتمع‌ها به ۸۸۰ هزار تن (محصولات میانی و نهایی) رسید و شرکت موفق به صدور حدود ۲۷۰ هزار تن گوگرد به ارزش ۲۶ میلیون دلار و فروش داخلی ۴۳۰ هزار تن محصولات شیمیایی به ارزش ۵ میلیارد ریال شد.

برنامه اول توسعه؛ ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳

طی سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳ با به اجرا درآمدن نخستین برنامه توسعه جمهوری اسلامی، بازسازی مجتمع‌های آسیب‌دیده در جنگ تحمیلی با جدیت پیگیری شد و به‌تدریج، مجتمع‌های آسیب‌دیده به بهره‌برداری رسید. در عین حال شماری از طرح‌های اساسی شرکت شامل مجتمع‌های پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک (فاز یک) و بندر امام نیز تکمیل و بهره‌‏برداری از آنها آغاز شد. از اهداف مهم این برنامه تأمین نیاز صنایع پایین‌دستی (طرح جایگزینی واردات)، صدور محصولات پتروشیمی و کمک به رهایی از اقتصاد تک‌محصولی در بلندمدت، فراهم آوردن زمینه‌های رشد صنعت غیروابسته و پایه‌ریزی فناوری داخلی و استفاده بیشتر از امکانات داخل کشور بود.

طرح‌های عمرانی برنامه اول شامل ۱۰ طرح جدید بود. بهره‌برداری از طرح‌های دی آمونیم فسفات رازی (۱۳۶۹)، متانول اول شیراز (۱۳۶۹)، پتروشیمی بندر امام (۱۳۷۳-۱۳۶۹)، پتروشیمی اصفهان (۱۳۷۱)، فاز اول پتروشیمی اراک (۱۳۷۲) و گسترش دوده صنعتی اهواز (۱۳۷۳) در این برنامه آغاز شد. سرمایه‌گذاری ۷۰۸۵ میلیارد ریالی و بهره‌برداری تدریجی از طرح‌های جدید سبب شد ظرفیت تولید شرکت از ۵.۳ میلیون تن در ۱۳۶۸، با رشد متوسط سالانه ۱۳.۵ درصد به ۱۰.۳ میلیون تن در ۱۳۷۳ برسد.

برنامه دوم توسعه؛ ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸

برنامه پنج ساله دوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی با هدف افزایش سوددهی، توسعه صادرات، گسترش خصوصی‌سازی و افزایش تولید و تنوع محصول با محصولات ویژه و جدید تدوین شد. در سال‌های این برنامه، شرکت با لحاظ کردن اهداف سوددهی، توسعه صادرات و خصوصی‌سازی فعالیت‌های خود را دنبال کرد. طی این برنامه، با بهره‌‏برداری از طرح‌های باقیمانده از برنامه پنج‌ساله اول، تولید سالانه محصولات پتروشیمی به ۱۱ میلیون تن در سال رسید. در این برنامه و همسو با اهداف اعلام‌شده، ضرورت بهره‌گیری از مزیت‌های نسبی کشور، ازجمله دسترسی به آب‌های بین‌المللی و منابع عظیم نفت و گاز و سایر تسهیلات و امکانات زیربنایی، طرح‌های جدیدی در منطقه بندر امام به اجرا درآمد و برای تحقق سیاست جلب سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش صادرات غیرنفتی، «منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی» در محدوده منطقه بندر امام برای اجرای طرح‌های پتروشیمی و صنایع وابسته احداث شد.

ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت ملی صنایع پتروشیمی با آغاز بهره‌برداری از طرح‌های باقی‌مانده از برنامه اول توسعه، شامل مجتمع‌های پتروشیمی اراک (فاز دوم و بوتاکلر اراک)، ارومیه، خراسان و تبریز در سال‌های نخستین برنامه پنج‌ساله دوم و طرح متانول پتروشیمی خارک در پایان ۱۳۷۸ به ۱۴ میلیون تن رسید و حجم سرمایه‌گذاری در این برنامه به ۸,۱۲۳ میلیارد ریال رسید. تولید شرکت از ۷.۵ میلیون تن در ۱۳۷۳ با میانگین رشد سالانه نزدیک به ۸ درصد، به ۱۱ میلیون تن در ۱۳۷۸ افزایش یافت. فروش شرکت نیز با عرضه محصولات جدید به بازار، از رشد چشمگیری برخوردار شد، چنان‌که در ۱۳۷۸ فروش داخلی تا ۳.۸ میلیون تن به ارزش ۴,۳۰۰ میلیارد ریال رشد یافت و صادرات محصولات پتروشیمی به ۲.۹ میلیون تن به ارزش ۵۸۰ میلیون دلار با رشد سالانه ۱۶ درصد رسید. سهم پتروشیمی در کل صادرات غیرنفتی نسبت به پایان برنامه اول به ۱۷.۲ درصد و در صادرات بخش صنعت به ۳۰.۷ درصد ارتقا یافت.

برنامه سوم توسعه؛ ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳

مهم‌ترین اهداف برنامه پنج‌ساله سوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی، بر اجرای اکثریت طرح‌های برنامه پنج‌ساله دوم، همچنین استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، نوسازی و بازسازی واحدهای قدیمی، تولید محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر، حداکثر استفاده از توانمندی‌های فنی - مهندسی داخل، تجهیز مناطق ویژه اقتصادی، توسعه صادرات، خصوصی‌سازی، حمایت از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه تأکید داشت. در این برنامه اجرای طرح‌های جدید با هدف تولید محصولات با ارزش‌افزوده بیشتر و استفاده حداکثر از خوراک‌های اتان و مایعات گازی در نظر گرفته شد. برای اجرای این طرح‌ها، منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس به‌واسطه ارتباط آن با منابع گاز طبیعی میدان پارس جنوبی مکان مناسبی برای اجرای طرح‌های جدید پتروشیمی تشخیص داده شد. با مجموع سرمایه‌گذاری به ارزش ۱۱۵,۴۰۰ میلیارد ریال و بهره‌برداری از طرح‌ها، در پایان ۱۳۸۳ ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت به ۱۸ میلیون تن و تولید محصولات پتروشیمی نیز از ۱۱ میلیون تن در ۱۳۷۸ به ۱۵ میلیون تن در ۱۳۸۳ رسید. صادرات و فروش داخلی شرکت در ۱۳۸۳ به‌ترتیب ۵.۲ میلیون تن به ارزش ۱۷۲۶ میلیون دلار و ۴.۸ میلیون تن به ارزش ۱۲.۶ هزار میلیارد ریال بود.

برنامه چهارم توسعه؛ ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۹

مهم‌ترین اهداف این دوره را اجرای طرح‌های توسعه‌ای صنعت پتروشیمی با رویکرد استفاده از منابع هیدروکربوری گازی برای گسترش زنجیره ارزش تولید محصولات پتروشیمی با ارزش‌افزوده بیشتر با اتکا به استفاده حداکثری از توانمندی‌های داخلی و جذب سرمایه‌های بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه تشکیل می‌داد. ۴۰ طرح به ظرفیت ۳۴.۳ میلیون تن در طی سال‌های برنامه چهارم به تولید رسید.

برنامه پنجم توسعه؛ ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵

توسعه شتابان صنعت پتروشیمی در برنامه پنجم توسعه نیز تداوم داشت، به‌طوری که از ابتدای برنامه پنجم توسعه تا پایان ۱۳۹۵ با بهره‌برداری از ۲۶ طرح پتروشیمی شامل طرح‌های تولیدی، زیربنایی، سرویس‌های جانبی، بهینه‌سازی مصرف خوراک و پژوهشی که عموماً از سوی بخش خصوصی اجرا شد، حدود ۱۰.۵ میلیون تن به ظرفیت تولید کشور افزوده شد.

برنامه ششم توسعه؛ ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲

طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده و اهداف تعیین‌شده در سال‌های برنامه ششم ۲۵ طرح پتروشیمی با مجموع ظرفیت ۳۳.۶ میلیون تن تا پایان ۱۴۰۲ به بهره‌برداری رسیده‌اند، به‌طوری که ظرفیت صنعت پتروشیمی با بهره‌گیری از یک میلیون و ۱۰۰ بشکه نفت خام در روز از منابع هیدروکربوری به ۹۶.۳ میلیون تن در پایان سال برنامه ششم رسید.

صنعت پتروشیمی در پایان ۱۴۰۲ با تعداد ۷۲ مجتمع تولیدی و سه مجتمع یوتیلیتی متمرکز برای تأمین سرویس‌های جانبی برای مجتمع‌های تولیدی مستقر در ماهشهر و عسلویه به ظرفیت ۹۶.۳ میلیون تن و با مصرف درمجموع ۵۱ میلیون تن خوراک و سوخت از منابع بالادستی موفق به تولید ۷۴.۳ میلیون تن محصولات پتروشیمی شد که با فروش ۴۲.۱ میلیون تن در بازارهای داخلی و صادراتی موفق به کسب درآمدی معادل ۲۳.۳ میلیارد دلار شد.

برنامه هفتم توسعه؛ ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۷

صنعت پتروشیمی بر اساس برنامه هفتم توسعه که از امسال آغاز شده است، افزون بر توسعه کمّی این صنعت بر تکمیل زنجیره ارزش نیز تمرکز کرده است تا با جلوگیری از خام‌فروشی، ضمن تأمین نیاز داخل، ارزش افزوده بالاتری نیز ایجاد کند. ۶۷ طرح پتروشیمی با ظرفیت ۳۵.۲ میلیون تن در سال و سرمایه‌گذاری ۲۵ میلیارد دلار در این برنامه اجرا می‌شود که تاکنون حدود ۱۲ میلیارد دلار از این مقدار سرمایه‌گذاری انجام شده است.

از ابتدای ۱۴۰۳ به‌عنوان سال نخست برنامه هفتم توسعه تا آذر ۱۴۰۳، ۵۹.۰۲ میلیون تن انواع محصول پتروشیمی تولید شده که نسبت به دوره مشابه پارسال ۳.۵ درصد افزایش داشته است، همچنین در این مدت ۲۳.۹۱ میلیون تن به ارزش ۱۰.۳۴ میلیارد دلار صادرات محصولات انجام شده که نسبت به مدت مشابه پارسال حدود ۷ درصد وزنی رشد داشته است.

صنعت پتروشیمی در دولت چهاردهم

با استقرار دولت چهاردهم و در بازه زمانی مرداد تا پایان آذر ۱۴۰۳، ۲۴.۲ میلیون تن محصول در صنعت پتروشیمی تولید شده است. در این بازه زمانی، فروش داخلی خالص محصولات پتروشیمی ۵.۳ میلیون تن به ارزش ۴.۷ میلیارد دلار بوده و ۱۳.۴ میلیون تن به ارزش ۵.۸ میلیارد دلار محصول پتروشیمی صادر شده است. کل فروش خالص صنعت پتروشیمی در این دوره زمانی ۱۸.۷ میلیون تن به ارزش ۱۰.۵ میلیارد دلار بوده است.

درآمدهای ارزی حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی از استقرار دولت چهاردهم از مرداد تا پایان آذر ۵.۸ میلیارد دلار بوده و بر اساس گزارش سامانه جامع ارزی بانک مرکزی، از این مقدار معادل ۳.۳ میلیارد دلار از سوی شرکت‌های پتروشیمی پس از تأمین نیازهای ضروری ارزی شرکت‌ها (مواد شیمیایی و کاتالیست، خوراک، پروژه‌های بهبود، طرح‌های توسعه‌ای، تسهیلات و بدهی‌های ارزی) به سامانه نیما واریز شده است.

تشکیل کارگروه برنامه هفتم پیشرفت، تشکیل کارگروه خوراک صنعت پتروشیمی، آغاز عملیات اجرایی و امضای تفاهم‌نامه شرکت‌های سرمایه‌گذار طرح پویش کاهش ۱۰ درصدی مصرف گاز و برق، رونمایی از سند هوش مصنوعی در صنعت پتروشیمی، آغاز فرآیند مطالعات آمایش سرزمینی، بسترسازی اجرای طرح مدیریت مصرف گاز طبیعی، آغاز مطالعات آینده‌پژوهی، آغاز مطالعات برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی در شرکت ملی صنایع پتروشیمی، آغاز مطالعات تکمیلی زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی، تشکیل نشست‌های هماهنگی هلدینگ‌های بزرگ پتروشیمی، آغاز انجام مطالعات امکان‌سنجی فنی تغییر کاربری اسکله‌های بندر خدماتی پارس، برگزاری کمیته بازنگری مجوز طرح‌های پتروشیمی، آغاز عملیات اجرایی طرح‌هایی که مدت زیادی متوقف بودند، اقدام‌هایی برای تأمین مالی طرح‌های پتروشیمی و اصلاح فرآیند صدور و تمدید مجوز موافقت اصولی طرح‌های صنعت پتروشیمی ازجمله مهم‌ترین فعالیت‌های انجام‌شده شرکت ملی صنایع پتروشیمی از زمان استقرار دولت چهاردهم است.